Tilos je malo ostrvo Dodekaneza, koje se nalazi između Kosa i Rodosa. Daleko od masovnog turizma, Tilos je alternativna destinacija sa skrivenim plažama i malim selima. Iako nema mnogo turističkih objekata, oni su dovoljnog kapaciteta da smeste ograničeni broja turista. Livadia je ostrvska luka i centar turizma. Ipak, najzanimljivije je napušteno selo Mikro Chorio. Plaže Tilosa su uglavnom neuređene i idealne za potpunu privatnost. Neke od njih su okupirali naturisti i do njih se može doći pešice ili malim lokalnim autobusom. Na ostrvu se može provesti odmor ili ga posetiti u jednodnevnom izletu sa drugog ostrva Dodekaneza.
Geografija
Tilos (grčki Τήλος; u antici Telos) ima oblik obrnutog slova S, dug je oko 14,5 km, u pravcu severozapad-jugoistok. Na najširem delu ima 8 km, te ukupnu površinu od oko 61,5 km2. Tilos je sedmo po veličini ostrvo Dodekaneza.
Tilos se nalazi u jugoistočnom delu Egejskog mora, između Kosa i Rodosa, a preciznije rečeno između ostrva Nisiros i Halki. On je jedno od manjih ostrva u tom klasteru, udaljen 209 nautičkih milja od Pireja i 48 milja od Rodosa. Nisiros je udaljen 13 km, Halki 18 km, Simi 34 km, a do turske obale (poluostrvo Knidos) ima samo 20 km. Na manjoj ili većoj udaljenosti od obale Tilosa nalazi se 16 ostrvaca ili hridi. Dužina obale Tilosa je 63 km, što znači da je koeficijent razuđenosti 2,27.
Po mnogo čemu je Tilos geološki sličan susednom vulkanskom ostrvu Nisiros. Ostrvo je brdovito, poluplaninsko i planinsko sa stenovitom unutrašnjošću, vidljivim nanosima vulkanske aktivnosti, plovućcem i crvenim peskom. Posebno je krševit južni deo ostrva, gde se brda strmo obrušavaju u more i gde nema pogodnog zaliva u kome bi se brodovi mogli zakloniti od nevremena.
Najviši vrh Tilosa je Profitis Ilias ili Prorok Ilija (650 m). Mala plodna dolina Eristos u sredini ostrva, koja se spušta do prelepe plaže Eristos, predstavlja izuzetak na Tilosu. U području oko naselja Megalo Horio zemlja je više ili manje plodna, zbog brojnih izvora dobrog kvaliteta koji presecaju podzemlje. Obale ostrva su uglavnom stenovite ili šljunkovite, ali postoje i peščane plaže.
Opštini Tilos pripadaju i mala obližnja nenaseljena ostrvca Antitilos (3,5 km jugoistočno) i Gaidaros (1 km severozapadno), sa njima Tilos ima ukupnu površinu od 64,525 km2.
Istorija
Po predanju, Telos sin boga sunca Helija i Leukoteje (Halije), došao je na ostrvo u potrazi za lekovitim travama da bi izlečio bolesnu majku, a kasnije se vratio na ostrvo da osnuje hramove bogu Apolonu i Posejdonu. Zbog toga je ostrvo nazvao Telos (Tilos). Problem je u tome što Telos (Telo ili Tilo) ne postoji kao lik grčke mitologije, zato se pretpostavlja da je to lik iz predhelenskog doba, nepoznatog porekla. Plinije Stariji kaže da je tokom antike ostrvo Telos bilo poznato kao Agatusa. U srednjem veku ostrvo je bilo poznato po italijanskom imenu Piscopi ili Episcopi (ili Pisconia). Tokom otomanske vladavine zvao se İlyaki.
Neolit i bronzano doba
Keramika i kameno oruđe otkriveno na nalazištu u pećini Charkadio, ukazuju na ljudsku prisutnost na ostrvu već od ranog neolita (8000. – 7000. p.n.e), na nalazištu je pronađen i veliki broj kostiju patuljastih slonova (visokih 1.20-1.60 m), za koje je analizom ustanovljeno da su stare između 4000 i 7000 godina (danas ih je moguće videti u lokalnom muzeju). Te kosti su neobične jer ukazuju da su nekada ljudi i te životinje možda živeli zajedno.
Tokom bronzanog doba Tilosom su vladali Minojci, Mikenjani i Dorani.
Ostrvo tokom antike
Ostrvo je doživelo procvat tokom grčkog klasičnog doba, tada se kovao sopstveni novac i bio je poznat po celom Egeju po svojoj odeći i mirisima.
U VII veku p.n.e, kolonisti sa ostrva Tilos i Lindosa (naselje na Rodosu) naselili su se na Siciliji i osnovali su grad Gelas. U V veku p.n.e. Tilos je bio član Delskog saveza i uspeo je očuvati nezavisnost sve do kraja Peloponeskih ratova.
Na prelazu iz IV veka p.n.e, pa narednih 200 godina, Tilos je prvo bio pod vlašću Seleukidske dinastije, zatim Karinjana, pa Ptolomejskog Egipta. Zatim je pao pod uticaj Rodosa, te je 200. godine p.n.e. ušao u Rodoski savez.
Ostrvo su osvojili Rimljani 42. godine p.n.e. Arheološki nalazi iz rimskih i ranohrišćanskih vremena ukazuju na prosperitet ostrva, koji je potrajao sve do velikog zemljotresa 551. godine.
Ostrvo tokom srednjeg veka
Za vreme Vizantije, Tilos je pratio politiku većeg i čelnog ostrva Rodosa, pa je nakon smrti cara Teodosija I i on postao član pomorske teme Samos između IX i XIV veka.
Malteški vitezovi preuzeli su vlast na Tilosu 1309. godine i vrlo brzo su obnovili vizantijske tvrđave i izgradili su nove kako bi se obranili od gusarskih napada. Sa ostrva su se povukli 1470. godine, kada je počela otomanska opsada Rodosa, tako da je Tilos pao u ruke Sulejmana I Veličanstvenog 1522. godine, iste godine kad je pao i Rodos.
Od 1523. godine Tilos je pod vlašću Osmanskog carstva, ipak ima neku vrst samostalnosti u vidu povlaštenog poreznog i upravnog sistema poznatog kao Mukata. Ali zato pati od hrišćanskihgusara, koji ga često pljačkaju, pod izgovorom osvete Turcima.
Ostrvo danas
Otomanska vladavina trajala je sve do 1912. godine kada je ostrvo kao i ceo Dodekanez prepušten Italiji na upravu. Tilos su 1943. godine okupirale snage Trećeg Reicha. Od 1948. godine Tilos je u sastavu Kraljevine Grčke, kao i sva ostrva Dodekaneza. Od te godine stanovništvo ostrva stalno i naglo opada, brojni ostrvljanii iselili su se u SAD i Australiju.
Stanovništvo
Tilos je izuzetno slabo naseljen. Sa manje od 13 stanovnika/km2 on je najmanje naseljeno ostrvo Dodekaneza među 12 najvećih ostrva tog arhipelaga. Popis obavljen 2001. godine zabeležio je još gore stanje, bilo je samo 533 stanovnika, ali se do narednog popisa 2011. godine situacija znatno promenila i broj stanovnika je uvećan za skoro 50%.
780 stanovnika popisanih 2011. godine živelo je u samo četiri naselja na ostrvu: Livadia 484, Megalo Chorio 241, Agios Antonios 39 i Eristos 16.
Mikro Chorio
Na severu ostrva leži naselje Agios Antonios, a na jugu Eristos. Na severoistočnom delu ostrva u ravnici se nalazi se glavno ostrvsko naselje Megalo Chorio, sagrađeno početkom XIX veka podno drevnog grada Telosa. Antičkih ostataka ima oko akropolja, koji je bio posvećen Pitijskom Apolonu i Atini Pladi, a mletačka tvrđava sagrađene je na mstu bivšeg akropolja. Na zapadu ostrva se nalazi pećina Charkadio, u kojoj su tokom iskopavanja vršenih 1971. godine pronađeni neolitski artefakti i kosti patuljastih slonova.
Staza pored mora u naselju Livadia od luke do plaže
Iznad pećine stoje ostaci srednjevekovne tvrđave Mesaria. Na južnom kraju ostrva, obrubljeno plodnim livadama, nalazi se naselje Livadia, glavna luka i ekonomski centar ostrva. Na bregu iznad zaliva nalazi se nekadašnje glavno naselja ostrva Mikro Chorio, koje su u XV veku osnovali malteški vitezovi. Poslednji stanovnici su ga napustili šezdesetih godina prošlog veka, preselivši se uz more do luke (selidba je otpočela još tridesetih godina). Ostala ostrvska naselja Letra, Gera i Pano Meri, danas su takođe napuštena.
Privreda
Danas se privreda Tilosa sve više zasniva na turizmu i pomorstvu, a sve manje na tradicionalnoj poljoprivredi (južno voće, povrće, bademe i žitarice). U stočarstvu su zastupljene koze i goveda. Takođe je razvijeno pčelarstvo sa poznatim tiliakou medom, kao i ribolov tokom cele godine.
Saobraćaj
Tilos je trajektima povezan ne samo sa susednim ostrvima Dodekaneza, već i sa Pirejom. Neke od trajektnih linija koje svraćaju na Tilos:
1. Pirej – Patmos – Leros – Kalimnos – Kos – Nisiros – Tilos – Rodos
2. Pirej – Siros – Patmos – Leros – Kalimnos – Kos – Nisiros – Tilos – Rodos
3. Pirej – Siros – Mikonos – Patmos – Leros – Kalimnos – Kos – Nisiros – Tilos – Rodos
4. Pirej – Siros – Mikonos – Patmos – Leros – Nisiros – Tilos – Rodos
5. Rodos – Tilos – Nisiros – Kalimnos – Leros – Lipsi – Patmos – Arki – Agatonisi – Pythagorion
(Samos)
6. Rodos – Simi – Tilos – Nisiros – Kalimnos – Leros – Patmos
Trajektna luka u naselju Livadia
Vožnja trajektom od Pireja do Tilosa traje 16-17 sati i košta 51 €. Trajekt koji polazi ponedeljkom sa Tilosa u 18:30 h preko Astipalaje stiže u Pirej narednog dana u 10:20 h, dok trajekt koji petkom polazi sa Tilosa u 22:30 h preko Naksosa i Parosa stiže u Pirej narednog dana tek u 15:30 h. Cena prevoza za putnike je od Tilosa do Kosa 10,50 €, a do Nisirosa 7,50 €. Kada su u pitanju katamarani, cena prevoza je veća i iznosi 22 € do Kosa, odnosno 13 € do Nisirosa, ali se stiže znatno brže.
Katamaran “Sea Star” tokom turističke sezone povezuje Rodos i Tilos. Putovanje traje 1:20 h (trajektom je oko 2:10 h, pošto uglavnom pristaje na Halki ili Simi), a cena karte u jednom pravcu je 14 €. Ponedeljkom i četvrtkom sa Rodosa, a sredom i nedeljom sa Tilosa moguće je ujutro otići na drugo ostrvo, a uveče se vratiti, ali za povratnu kartu nema popusta i košta 28 €.
Na samom ostrvu postoji lokalni autobuski saobraćaj. Autobus iz luke Livadia za Megalo Horio, Eristo i Agios Antonios polazi sedam puta dnevno, sa prvim polaskom u 7:30 h, a poslednjim u 22:00 h. Nedeljom ima šest polazaka. Cena karte je od 1 – 1,60 €, u zavisnosti od dužine relacije. Nedeljom u 11:00 h iz Livadije postoji specijalna linija do manastira Agios Panteleimonas (na slici je put prema manastiru), gde je zadržavanje jedan sat, a cena povratne karte je 7 €.
Ukupna dužina svih asfaltnih puteva na ostrvu je oko 38 km, ali turisti od trećine tih puteva nemaju veće koristi, jer ne završavaju na turističkim lokacijama. Glavni put povezuje Livadiju sa naseljem Megalo Horio i manastirom Agios Panteleimon (ukupna dužina je 14,5 km), a sa tog puta se odvajaju sporedni putevi za Eristo (2 km), Agios Antonios (500 m), plažu Plaka i pećinu Charkadio (1,7 km).
A šta sve vozače čeka na putevima Tilosa najbolje se vidi iz priložene fotografije. Umesto da se energetski stub izmesti pre izgradnje puta, ostao je asfaltiran nasred jedne trake!? Autor je fotografiju nazvao “Highway to nowhere”, što bi se moglo prevesti kao “Autoput koji ne vodi nikuda”. Potpuno je u pravu jer taj savremeni put izgrađen od Livadije u pravcu jugoistoka zaista ne vodi nikuda.
Znamenitosti
Manastir Agios Panteleimonas
Na severozapadnom kraju ostrva, na padinama najviše ostrvske planine Profítis Ilias, u plodnoj dolini sa drvećem i velikom količinom vode, nalazi se manastir Agios Panteleimonas (svetac zaštitnik otoka). Praznik zaštitnika ostrva se proslavlja 27. jula, kada se okupljaju mnogi iseljenici iz SAD i Australije, poreklom sa Tilosa.
Ostrvske tvrđave
Danas se mogu videti sledeće Kastros (tvrđave) koje su štitile ostrvljane od upada gusara tokom srednjeg veka:
- Messaria
- Mikro Chorio
- Agiosykias, tvrđava iz XV veka i ima ruševine crkve
- Stavrou Lambrou
Megalo Chorio, Tvrđava vitezova. Od tvrđave je jedino ostao očuvan spoljni zid. Nalazi se na vrhu brda, iznad naselja Megalo Horio. Tvrđava je sagrađena tokom kasnog vizantijskog perioda i predstavlja impozantan i devastiran spomenik. Do tvrđave se dolazi strmom stazom i posetioci su fascinirani predivnim pogledom koji se pruža sa vrha.
Tokom boravka na Tilosu, vredelo bi posetiti sledeća mesta:
– U neselju Megalo Horio trebalo bi posetiti Nekropolis, muzej Tilosa, u kome su izloženi rezultati iskopavanja vršenih u pećini Charkadio, brojnim manastirima i ruševinama tvrđave.
– Pećina Charkadio koja sadrži paleontološke nalaze.
– Groblje Agios Antonios, drevno i vizantijsko groblje, koje je zadržalo drevnu poziciju i pun je epigrafa
– Manastiri Taxiarchis i Agios Antonios.
– Mala crkva Panagias Politissas, sagrađena 1879. godine, a renovirana 1937. godine.
– Crkva Panagias Theotokissas.
PLAŽE
Na sajtu ostrva navedeno je da Tilos ima 19 plaža. Kolima je moguće doći do samo četiri plaže na ostrvu, do ostalih plaža potrebno je mukotrpno pešačenje ili prilaz čamcem.
Slikovita plaža Agios Antonios ima malu ribarsku luku, a obala je poznata po stenama, hotelima, restoranima i kafićima. Prelepa plaža Plaka, pogodna za kupanje, nalazi se nekoliko kilometara zapadno.
Najveći deo plaže Eristos prekriven je zlatnim peskom. Lepota plaže i mora mame na sunčanje, plivanje, ronjenje, igranje na pesku i šetnju duž obale. Ribari su obično spremaju ribu na ulovljenu tog dana.
Osim plaže Eristos, fasciniraće mirna i šljunkovita plaža Lethra. Do ove plaže dolazi se stazom koja polazi iz naselja Livadia i završava se kod stene iznad mora. Do susedne plaže Skafi dolazi se drugom stazom. Pored toga, dva turistička brodića svakoga dana polaze iz luke Livadia prema plažama koje su nedostupne sa kopna, kao što su Skafi, Tholo i Agios Sergios.
Livadia:
Lokacija: 7 km jugoistočno od naselja Megalo Chorio.
Opis: Livadia je jedina uređena plaža na Tilosu i blizu je većini turističkih sadržaja na ostrvu. Voda je čista, dok je obala uglavnom šljunkovita.
Livadia je najpopularniji plaža na Tilosu, koja počinje 20 m glavne luke. Prostire se u dužini od oko 1,3 km, ali joj je mana što je prilično uska, a to je generalna mana svih plaža na Tilosu.
Plaža počinje kao šljunkovita i postepeno postaje peščana na svom drugom kraju. Dobro je uređena sa ležaljkama i suncobranima, koji se šire pored prelepe rive Livadije.
Ko voli more uživaće u kupanju i ronjenju u toploj, kristalno čistoj vodi, surfovanju, vožnji kanua i sunčanju na udobnim ležaljkama koje su u hladu visokih borova razbacanih po plaži.
Livadia je popularno odmaralište na Tilosu sa brojnim hotelima i restoranima blizu obale. Mnoštvo malih taverni sa pogledom na plažu ili su ušuškanih u selu, ispuniće potrebu za hranom. Tradicionalna grčka hrana i piće zadovoljiće svačije želje ili navike.
Agios Sergios:
Lokacija: Na južnoj obali ostrva, oko 15 km od naselja Megalo Chorio
Opis: Agios Sergios je mirna plaža koja je smeštena u uvalu i okružena je visokim planinama.
Do plaže Agios Sergios može se doći pešice, a ponekad postoji izlet iz luke Livadia turističkim brodićem. Od najbližeg asfaltnog puta plaža je udaljena manje od 1 km. To je put koji vodi do najjužnije tačke ostrva i do nekog objekta u čiju namenu nisam uspeo da proniknem. Takođe je nejasno odakle kreće staza kojom se dolazi na plažu.
Tholos:
Lokacija: Na južnoj obali ostrva, oko 14 km od naselja Megalo Chorio
Opis: Ko je spreman da pešači, može da poseti lepe male plaže na Tilosu. One su izolovane i bez ikakvog su sadržaja, tako da je potrebno dobro se pripremiti ukoliko se krene u avanturu. Posebno se naglašava da se pije dosta vode i nazuje dobra obuća.
U odnosu na plažu Agios Sergios, plaža Tholos je zapadno od gore pomenutog puta do najjužnije tačke ostrva. Od asfaltnog puta udaljena je oko 400 m, ali od te tačke do plaže bi se mogli spustiti samo planinari. Staza do plaže počinje na drugom mestu i vodi kroz dolinu između brda (na slici). Dužina staze je oko 1300 m.
Pristup nekim plažama, kao što je Tholos i Skafi, je za entuzijaste i dobro pripremljene. Staze do ovih plaža obeležene su crvenim tačkicama, ali je neophodno biti siguran gde se krenulo, jer ukoliko se zaluta nailazi se na veoma težak i nepristupačan teren. Na raspolaganju je dobra karta, koja bi trebalo da pomogne ovim posetiocima.
Stavros:
Lokacija: Na jugozapadnoj obali ostrva, oko 9 km od naselja Megalo Chorio.
Opis: Od gore pomenutog puta do krajnje južne tačke ostrva plaža je udaljena oko 400 m.
Eristos:
Lokacija: 3 km južno od naselja Megalo Chorio.
Opis: Its water is pure and its ambience barren. Eristos je jedna od retkih plaža Tilosa do koje se lako dolazi. Kristalno čista voda je glavna odlika plaže.
Plaža sa šljunkom i peskom dugačka je 1 km. Neko je procenio da je odnos peska i šljunka 85%:15%! Lako se dolazi redovnom autobuskom linijom, a dolazak kolima takođe je jednostavan.
Na plaži nije gužva čak i u avgustu, generalno ima po 50 m razmaka između grupa, odnosno parova. Bolje je otići na drugi kraj plaže zbog lakšeg ulaska u more; veći deo plaže ima stenovito morsko dno.
Slobodno se može reći da je Eristos najbolja plaža na Tilosu. Nekoliko ležaljki i suncobrana nalazi se na kraju plaže, u blizini hotela “Eristos Beach”. Dosta prostora za kampovanje ima ispod stabala tamariske levo od autobuskog stajališta (postoji primitivan toalet i tuš za kampere). Vrlo malo ljudi je na plaži iza kampa, ali su gotovo svi goli.
Divna duga plaža na kojoj se turisti osećaju prijatno i mogu da uživaju u plivanju, šetnji duž obale i sunčanju. Hlad se može pronaći ispod stabala tamariske, ali ne i na jugoistočnom delu plaže.
U taverni “En Plo”, koja se nalazi odmah do plaže, može se ručati – prijateljski nastrojen vlasnik takođe iznajmljuje sobe. Taverna ima lepu terasu sa hladom koji obezbeđuje vinova loza.
Postoji još jedan zaliv i plaža iza rta, ali je do plaže teško doći klizave staze i mnogi ne bi mogli da se spuste. Ako je teško spustiti se, povratak je gotovo nemoguća misija!!
Limenari:
Lokacija: Na zapadnoj obali ostrva.
Opis: Potpuno izlovana plaža, nejasno je čak kako se pešice stiže do nje. Najbliži je Eristos udaljen oko 3,5 km prema istoku.
Plaka:
Lokacija: 5 km zapadno od naselja Megalo Chorio.
Opis: Plaka je uska plaža sa žbunjem duž obale koje obezbeđuje hlad i morskim dnom koje je na nekom mestima stenovito.
Plaka je duga (330 m) i uska plaža sa stenovitim morskim dnom i puno zelenila duž obale. Nalazi se na severozapadnoj obali ostrva, ali je okrenuta prema istoku.
Plaža je prilično prazna čak i u špicu sezone, pa je idealno mesto za uživanje u miru, daleko od turističke gužve. Turističkih sadržaja, kao što su ležaljke i suncobrani, nema, tako da je potrebno sa sobom poneti osnovne stvari.
Do plaže se dolazi vozeći glavnim putem od naselja Megalo Chorio prema manastiru Agios Panteleimon. Sa tog puta se odvaja zemljani put i nakon 400 m stiže se na plažu.
Autobuski prevoz do plaže Plaka ne postoji. Autobusom se može doći do naselja Agios Antonios, a zatim pešačiti oko 3 km do plaže Plaka. Naravno, može se doći taksijem ili iznajmiti automobil (cena je bila 35 € dnevno 2011. godine).
Na najsevernijem kraju plaže nalazi se zvanična tabla “područje nudizma”.
Agios Antonios:
Lokacija: 3 km severozapadno od naselja Megalo Chorio.
Opis: Agios Antonios je mirna plaža na severnoj obali ostrva. U blizini nema turističkih sadržaja. Morsko dno može biti duboko i stenovito na pojedinim mestima.
Plaža Agios Antonija je jedna od najdužih na Tilosu (600 m) i veoma je čista.
Obala je mešavina šljunka i peska, dok se pojavljuje po neki žbun. Ležaljki i suncobrana nema, iako je plaža u blizini istoimenog ribarskog sela.
Do plaže je jednostavno doći, bilo gradskim autobusom, bilo sopstveni prevozom, pošto u njenoj neposrednoj blizini prolazi asfaltni put za manastir Agios Panteleimon.
Skafi:
Lokacija: Na severnoj obali ostrva, 2,5 km severno od naselja Megalo Chorio.
Opis: Plaža se nalazi u istoimenom zalivu, dugačka je 400 m. Do plaže postoji široka zemljana staza iz naselja Megalo Chorio.
Na putu za ovu plažu, kada se najmanje nadaš – naletiš na Yugo! Tako je nazvao ovu fotografiju izvesni Đole Džigeran koji ju je snimio.
Lethra:
Lokacija: Na istočnoj obali ostrva.
Opis: Lethra je šljunkovita plaža i iako nije mnogo posećena (van glavne sezone) jedna je od lokacija na kojoj se okupljaju naturisti.
Staza Livadia – Lethra
Do plaže Lethra potrebno je pešačiti 45 do 60 minuta od Livadije. Posle otprilike pet minuta nakon izlaska iz Livadije počinje staza koja se penje preko brda i vodi duž obale. Rastojanje Livadia – Lethra iznosi 3 km.
Red Beach:
Lokacija: Na istočnoj obali ostrva.
Opis: Plaža se nalazi između Livadije i plaže Lethra, udaljena je oko 2 km od Livadije.
Red Beach je u drugom planu (tamo gde je usidrena jahta)
Red Beach je jedna od brojnih plaža na Tilosu dostupna samo pešice. Detaljna uputstva i karta pešačkih staza mogu se dobiti u kancelariji “Little Island” u luci Livadia. Ove plaže su dobar izbor za ljude koji su u potrazi za mirnom i tihom plažom, a ponekad to će biti prilika da se skoči u more bez kupaćeg kostima, jer često neće biti drugih posetilaca.