Smešten oko 40 km severoistočno od Madeire, Porto Santo je mnogo manje ostrvo: da se obiđe krug oko ostrva dovoljno je pola sata i ima samo jedan važan grad (Vila Baleira). Raznovrsnost pejzaža i doživljaja koji se mogu napraviti u poređenju sa Madeirom je svakako manja, ali i ovde je turizam veoma razvijen. Zasluge pripadaju dugačkoj peščanoj plaži koja se proteže od Ponta do Calhere, na južnom kraju ostrva, do nautičkog kluba Porto Santo. To je fascinantna plaža finog zlatnog peska, duga 7 km i veoma široka; neke oblasti su opremljene, druge su besplatne. Iako je ostrvo sa intimnom i prijatnom atmosferom, Porto Santo privlači veoma različite kategorije putnika: divni pansioni u Vila Baleiri savršeni su za romantičan odmor za parove, nekoliko ali poznatih diskoteka na ostrvu privlače mladu klijentelu, dok su hoteli i odmarališta u delu obale između Vila Baleire i Cabeço Da Ponte vrhunac svih snova. Nije moguće stići do Porto Santoa direktno iz Evrope: potrebno je leteti iz Portugalije ili doći trajektom sa ostrva Madeira.
Porto Santo (portugalski izgovor: poɾtu satu) je ostrvo i opština 43 km severoistočno od ostrva Madeira u severnom Atlantskom okeanu; to je najsevernije i najistočnije ostrvo arhipelaga Madeira.
Opština Porto Santo zauzima celo ostrvo i mala susedna ostrva. Uzdignuta je u status grada 6. avgusta 1996. godine. Jedina parohija u opštini se takođe zove Porto Santo.
Ostrvo je dugačko 11,5 km, najveća širina je 4,2 km, a površina je 42,59 km2. Porto Santo karakterišu dve oblasti: severoistočna (brdovita, sa stenovitim izbočinama i liticama) i obalna ravnica na jugozapadu (koja obuhvata devet kilometara dugu belu peščanu plažu, što daje ostrvu prednost u odnosu na susednu Madeiru). Brdovit severoistočni deo ostrva, sastoji se od dve geomorfološke strukture koje obuhvataju: oblast vrhova, Pico do Castelo (437 m), Pico da Juliana (447 m), Pico da Gandaia (499 m) i Pico do Facho (517 m, jedina ostrvska planina, ujedno najviši vrh); a između istočne obale i ovog područja niz manjih vrhova, Pico do Maçarico (285 m), Pico do Concelho (324 m) i Pico Branco (450 m).
Jugozapadni deo ostrva, iako relativno ravan, obuhvata niz uzvišenja od 100 m ili više, kao što su Pico Ana Ferreira (283 m), Pico do Espigão (270 m) i Cabeço do Zimbralinho (183 m). Padina zapadnog dela ostrva spušta se od 150 m do južne obale do peščanih plaža Porto Santa. Treći sistem, u pravcu zapad-severozapad, gdese nalaze Cabeço da Bárbara Gomes (227 m) i Cabeço das Canelinhas (176 m) razlikuje se od identifikovanih oblasti. Ostrvo je okruženo okeanskom platformom između 20 i 37 km2, sa minimalnom dubinom od 8 m (Baixa do Noroeste), i ograničeno bokovima velikog podmorskog vulkana.
Pico Castelo
Podmorska aktivnost ostrva odvijala se tokom epohe miocena, proizvodeći bazaltne erupcije koje su se zadržale do kvartarnog perioda. Postojale su tri faze različitog vulkanizma, praćene periodima zatišja povezanim sa sedimentacijom:
1. faza – povezana sa bazaltnom lavom, piroklastičnim tokovima, trahitnim kupolama koje su formirale Pico do Concelho, Pico do Facho, Pico do Juliana i Ponta da Calheta. Nakon ovog perioda usledio je period akumulacije morskih fosila, koncentrisanih na severoistoku ostrva do oko 300 m nadmorske visine (oko Pico do Juliana, Pico de Ana Ferreira i Ribeira do Moledo);
2. faza – ovo je bio period pukotinskog vulkanizma koji je presekao i metamorfozovao starije formacije, a javlja se u periodu ranog pliocena;
3. faza – bila je intruzivna faza, koja je rezultirala brojnim rasedima i nasipima koji su presecali fosile krečnjaka. Najverovatnije u pliocenu, praćen je naslagama slojeva detritnih i krečnjačkih sedimenata, koji su uključivali braonkastocrvene aluvijalne slojeve, duž bokova ostrva i plaže.
Porto Santo ima polusuvu klimu, sa blagim do toplim zimama i toplim do vrućim letima.
Za razliku od planinske Madeire, koja zbog svoje visoke orografije efikasno zadržava kišne oblake i vlagu okeanskih struja, relativno nizak profil Porto Santa rezultira suvom klimom. Uprkos nedostatku padavina, vlažnost ostaje visoka, u proseku 77% tokom cele godine. Najsunčaniji i najtopliji meseci su avgust i septembar.
Po merenjima na aerodromu od 1971-2000. godine maksimalna izmerena temperatura iznosi 35,3°C, a minimalna 6,4°C. Prosečne dnevne temperature se kreću od 15,5°C do 22,5°C. Godišnje ima 360 mm padavina. Najsušniji meseci su jul i avgust, a najvlažniji novembar i decembar. Godišnje ima blizu 2.400 sunčanih sati.
Čini se da su neka saznanja o atlantskim ostrvima, kao što je Madeira, postojala pre otkrića i naseljavanja ovih zemalja, pošto se ostrva pojavljuju na mapama već 1339. godine. Iz portolana (nautička karta) objavljenog 1351. godine i koji je sačuvan u Firenci, čini se da su ostrva Madeira otkrivena mnogo pre nego što je na njih položila pravo portugalska ekspedicija 1418. godine. U Libro del Conocimiento (1348–1349), kastiljski monah je takođe identifikovao lokaciju ostrva na njihovoj sadašnjoj lokaciji, sa imenima Leiname (moderno italijansko legname sa istim značenjem kao portugalsko madeira, “drvo”), Diserta i Puerto Santo. Potez Portugalije da polaže pravo na ostrva Madeira je verovatno bio odgovor na tadašnje napore Španije da zatraži i pokori Kanarska ostrva.
Međutim, ljudi nikada nisu zabeležili otkriće ostrva Porto Santa ili drugih ostrva Madeire sve do 1418. godine, kada je Porto Santo slučajno otkriven nakon što je oluja odnela brodove u njegovu zaštićenu luku. Bili su u službi portugalskog Henrika Moreplovca. Kralj Žoao I od Portugalije naredio je João Gonçalves Zarcu i Tristão Vaz Teixeiri da otkriju novu teritoriju zapadno od Afrike i oluja ih je skrenula sa kursa. Ime ostrva Porto Santo (sveta luka) izvedeno je iz priča mornara o njihovom otkriću zaštićenog zaliva tokom oluje, što se tumačilo kao božansko oslobođenje. Prvi portugalski doseljenici stigli su nekoliko godina kasnije.
Bartolomeu Perestrelo, član tima koji je kasnije istraživao ostrva Madeira, postao je prvi kapetan-donatário Porto Santa, kraljevskom nagradom u novembru 1445. godine. On je bio taj koji je pustio ženku zeca koja je pravila smeće na putovanju, sa svojim potomstvom, koje se katastrofalno umnožilo u pustinjskom ekosistemu koji nikada nije poznavao neletećeg sisara. Gubitak autohtone flore otvorio je padine ostrva eroziji i kolonizaciji evropskim korovima koji su pratili naseljenike.
Tokom prvih vekova naseljavanja, život na Porto Santu je bio surov, zbog nestašice vode za piće i napasti divljih zečeva; takođe je bilo stalnih napada gusara sa Berberske obale i francuskih privatnika.
Istraživač Novog sveta Kristifor Kolumbo oženio se portugalskom plemkinjom Filipom Moniz Perestrelo, ćerkom Bartolomea Perestrela. Neko vreme su živeli na Porto Santu. Kuća u kojoj su živeli pretvorena je u muzej.
Broj stanovnika ostrva je po popisu 2021. godine iznosio 5.158.
Glavno urbano područje je grad Vila Baleira, takođe poznat kao Porto Santo.
Iako malo ostrvo, zajednica Porto Santo ima škole, zdravstveni centar, policijske odrede, fiskulturnu salu, crkve, nekoliko lokalnih trgova, kongresni centar, muzej, tržne centre, barove, hotele i restorane.
Glavna privredna grana na ostrvu Porto Santo je turizam, koji se razvio izgradnjom hotela u XX veku i zasnovan je na atrakcijama plaža i umerene klime.
Ostrvo ima teren za golf koji je dizajnirao španski šampion u golfu Seve Ballesteros; Porto Santo Golfe je bio domaćin Otvorenog prvenstva ostrva Madeira 2009. godine, u okviru Evropske turneje. Kada planirani drugi teren bude završen, Porto Santo Golfe će biti najveći teren na Madeiri: trenutno postoji jedan teren za golf sa 18 rupa i jedan teren sa devet rupa. Pored toga, Golf kompleks u Porto Santu uključuje osam teniskih terena i konjički centar (Pico Ana Ferreira).
Vila Baleira
Ostrvo ima međunarodni aerodrom, sa svakodnevnim letovima do aerodroma Madeira (oko 15 minuta leta). Aerodrom Porto Santo ima veze sa domaćim (Lisabon, Porto) i (povremeno) međunarodnim letovima (uključujući nekoliko čartera za Englesku, Italiju, Nemačku, Skandinaviju, Belgiju, Francusku i Španiju). Aerodrom redovno služi kao lokacija za skretanje aviona koji ne mogu da slete na aerodrom Madeira, zbog čestih zatvaranja ovog poslednjeg kao posledica jakih vetrova u kombinaciji sa strogim meteorološkim zahtevima za sletanje.
Značajni ljudi sa Porto Santa:
• Bartolomeu Perestrelo (oko 1395-1457) – portugalski moreplovac i istraživač za koga se tvrdi da je otkrio i naselio ostrvo Porto Santo od 1419. godine
• Filipa Moniz Perestrelo (oko 1455-oko 1480) – portugalska plemkinja, žena Kristifora Kolumba
• Stefan Alencaster (1876–1940) – rimokatolički biskup, peti i poslednji apostolski vikarijat Havajskih ostrva
O K O L N A O S T R V A
Na spisku okolnih ostrva nalaze se Cal, Cenouras, Cima, Fora, Ferro i Fonte da Areia.
I L H E U D A C A L
Cal (portugalski Ilhéu da Cal, takođe Ilhéu de Baixo) je malo ostrvo oko 500 m južno od ostrva Porto Santo. Sa površinom od 1,40 km2, Cal je najveće od šest ostrva u blizini Porto Santa. Najviša tačka je na 178 m. Ostrvo nikada nije bilo naseljeno.
Cal čuva važno svedočanstvo o istoriji i kulturi Porto Santa. Nekada se kopao kreč (cal na portugalskom). Njegovo vađenje dovelo je do nekoliko nesreća, od kojih je u jednoj poginulo šesnaest radnika, žrtava urušavanja rudnika. Rudnici više nisu aktivni, ali ostaci su još uvek netaknuti i mogu se posetiti uz odgovarajuću licencu i specijalizovanu pratnju.
Planirana je izgradnja žičare koja bi spojila vrh Calhete (na Porto Santu) sa ostrvom. Od projekta se odustalo jer bi veliki broj posetilaca ugrozio regeneraciju krhkog ekosistema ostrva.
Uprkos svom grubom izgledu, ovo ostrvce je dom veoma bogate flore, koja uključuje uobičajeno primorsko žbunje i neke tragove laurisilve, verovatno zbog teškog pristupa. To je takođe leglo za najmanje četiri vrste ptica, divljeg kanarinca, kanarske čiope i kratkorepog zovoja (plus još jedna za koju nisam pronašao prevod) i stanište endemskih kopnenih puževa. Iz ovih razloga, njegov ekosistem je zaštićen portugalskim PDM i Rede Natura 2000.
Na ovim prostorima sa veoma visokom ekološkom vrednošću i velikom osetljivošću na pritisak čoveka ili smanjenim kapacitetom za regeneraciju, dozvoljene su samo aktivnosti naučne prirode, a izuzetno, u prethodno odabranim područjima, mesta posmatranja u okviru slobodnog i rekreativnog korišćenja.
GPS koordinate: 33°00′32″ N, 16°23′13″ W.
F E R R O
Ilhéu de Ferro (gvozdeno ostrvce) se nalazi jugozapadno od ostrva Porto Santo, od koga je udaljeno više od 420 m. Najviša tačka je 115 m. To je stenovito ostrvce, sa visokom liticom, koja se završava visoravni, površine 25,8 ha, prekriveno šikarama i obalnom florom iz Makaronezije, zbog čega je zaštićeno PDM, Mrežom Natura 2000 i takođe je sastavni deo Parka prirode Madeira.
Ovo ostrvce se može videti sa vidikovca na Ponta da Canaveira, na ostrvu Porto Santo. Na njemu se nalazi svetionik Ilhéu de Ferro. Izgradnja svetionika datira iz 1959. godine.
GPS koordinate: 33°02′16″ N, 16°24′27″ W.
F O N T E D A A R E I A
Ilhéu da Fonte da Areia se nalazi severno od ostrva Porto Santo od koga je udaljeno više od 1,5 km. Najviša tačka je 79 m. To je stenovito ostrvce, površine 3,1 ha, prekriveno šibljem i obalnom florom iz Makaronezije, zbog čega je zaštićeno PDM, Mrežom Natura 2000 i takođe je sastavni deo Parka prirode Madeira.
GPS koordinate: 33°06′12″ N, 16°22′11″ W.
C E N O U R A S
Ilhéu das Cenouras (ostrvo šargarepe) se nalazi severoistočno od ostrva Porto Santo, od koga je udaljeno oko 430 m. Najviša tačka je 109 m. To je stenovito ostrvce, površine 4,8 ha, prekriveno šibljem i obalnom florom iz Makaronezije, zbog čega je zaštićeno PDM, Mrežom Natura 2000 i takođe je sastavni deo Parka prirode Madeira.
GPS koordinate: 33°06′11″ N, 16°17′20″ W.
F O R A
Ilhéu de Fora se nalazi skoro tri kilometra severoistočno od ostrva Porto Santo, a ujedno je najsevernija tačka autonomne oblasti Madeira. Najviša tačka je 67 m. To je stenovito ostrvce, površine 5 ha, prekriveno šibljem i obalskom florom iz Makaronezije, zbog čega je zaštićeno PDM, Mrežom Natura 2000 i takođe je sastavni deo Parka prirode Madeira.
Ovo ostrvce se može videti sa vidikovca Pedreira, na Pico de Ana Ferreira, na ostrvu Porto Santo.
Jedno vreme se vadila so sa iz Ilhéu de Fora, jednog od lokalnih resursa koji nikada nije bio pravilno razvijen.
Trenutno je zaštićen kao deo Parka prirode Madeira, pošto je preferirano stanište, kao što je slučaj na drugim ostrvima Porto Santo, za gnežđenje morskih ptica, kao što je retka vrsta kratkorepi zovoj. Takođe je važna lokacija za pojavu nekih vrsta kopnenih mekušaca.
GPS koordinate: 33°07′33″ N, 16°17′17″ W.
C I M A
Ilhéu de Cima se 380 m istočno od ostrva Porto Santo. Najviša tačka je 111 m (po drugim izvorima 121 m). To je stenovito ostrvo, površine 32 ha (po drugim izvorima 30 ha), prekriveno šibljem i obalnom florom iz Makaronezije, zbog čega je zaštićeno PDM, Mrežom Natura 2000 i takođe je sastavni deo Parka prirode Madeira.
Takođe je poznat i kao Ilheu do Farol, pošto se na njemu nalazi svetionik Ilheu de Cima, veoma važan svetionik jer je prvi svetionik za plovila koja dolaze iz Evrope. Visok je 15 m, fokalna svetlost je na 124 m nadmorske visine, a uključen je u rad 1901. godine. Ostrvo ima nekoliko endemskih vrsta kopnenih puževa.
GPS koordinate: 33°03′14″ N, 16°16′53″ W.