Sardinija (italijanski Sardegna, u lokalnom govoru Sardinnia) jе drugo po veličini ostrvo u Sredozemnom moru i u okviru Italije (posle Sicilije). Sa nekoliko malih ostrva u okruženju Sardinija čini jednu od 20 regija Italije. Takođe, Sardinija, budući izdvojena od ostatka države ima i veća ovlašćenja, koja dosežu status autonomije. Regija Sardinija je poznata kao jedna od najnerazvijenijih u celoj Italiji.
Prestonica i najveći grad ostrva je Kaljari (Cagliari), a drugi po veličini i značaju je Sassari.
Sardinija je dobila ime po Sardima, iberijskom plemenu koje se tu nastanilo u XII veku p.n.e, a to je otprilike u vreme kada se u centralnoj Italiji prvi puta susreću Etruščani.
Geografija
Sardinija je smeštena otprilike u sredini Sredozemnog mora između 38°51′ i 41°18′ severne geografske širine (između ostrva Isola del Toro i Isola La Presa), odnosno 8°08′ i 9°50′ istočne geografske dužine (između rtova Capo dell’Argentiera i Capo Comino). Sa zapadne strane Sardiniju zapljuskuje Sardinijsko more (tako ga zovu Italijani, u stvari to je Sredozemno more), a između Sardinije i Italije prostire se Tirensko more.
Sardinija ima približno oblik pravougaonika, čija je dužina (sever-jug) 240 km, a širina (istok-zapad) 120 km. Na svakoj od četiri stranice tog “pravougaonika” nalazi se po jedan veliki zaliv: Asinarski (na severu), Oroseijski (na istoku), Cagliarski (na jugu) i Oristanski (na zapadu). Površina Sardinije iznosi 23.812 km2. U poređenju sa drugim mediteranskim ostrvima Sardinija je mnogo udaljenija od kopna. Od kopna matične zemlje (Italije) udaljena je 190 km, a od Tunisa 180 km. U njenoj blizini je jedno drugo veliko ostrvo: Korzika, koja pripada Francuskoj i od koje je deli kanal Bonifacio širok 12 km. Sardinija je okružena mnoštvom malih ostrva, svi u neposrednoj blizini, među kojima su najpoznatiji: Asinara, Maddalena i Caprera (na severu), Tavolara (na istoku) i Sant’Antioco (na jugoistoku).
Pogled na Gennargentu
14% površine sardinijske teritorije je iznad 300 m nadmorske visine, na brežuljksti deo otpada 68%, a na ravnice 18%. Duga i prostrana nizija Campidano, koja se proteže od Oristanskog zaliva na zapadu do Cagliarskog zaliva, jasno deli dva brdovito-brežuljkasta masiva: masiv severne i centralne Sardinije (koji je zapravo mozaik gorskih lanaca, masiva i visoravni, ispresecan dolinama) i masiv Iglesiente na jugu. Idući od severa prema jugu do nizije Campidano nailazimo na ove glavne grupe masiva: granitni masiv Limbara (1.362 m), mali planinski lanci oko vrhunaca Ala (1.094 m) i Albo (1.127 m), tzv. Olienski Dolomiti ili Sopramonte (1.463 m), planine oko Gennargentua (velikog masiva, na kome je najviši vrh Sardinije La Marmora, 1.834 m), planine oko Ogliastra i konačno vrh Serpeddi (1.067 m).
Gotovo sve sardinijske reke imaju karakter planinskih potoka-brzaka. Leti su siromašne vodom, a u vreme kiša silno nabujaju i nose u nizije velike količine izrovanog materijala. Najduža reka je Tirso (150 km) koja se uliva u Oristanski zaliv. Flumendosa je najbogatija vodom. Izvire u masivu Gennargentu i uliva se na jugoistoku Sardinije u Tirensko more. Temo je jedina reka po kojoj mogu ploviti brodovi. Uliva se u Sardinijsko more kod grada Bosa. Na celom ostrvu Sardiniji ima samo jedno prirodno slatkovodno jezero: Lago Baratz kod naselja Alghero na severozapadu. Ostala jezera su veštačka: Lago Omodeo, Lago del Coghinas, Lago Flumendosa i druga. Ima više prekrasnih malih jezera na kojima žive retke vrste ptica: Stagno di Cabras, Stagno di Santa Gilla i druga.
Reka Tirso
Klima ostrva je promenljiva od oblasti do oblasti, zbog nekoliko faktora zbog promene geografske širine i nadmorske visine.
Tokom godine postoji velika koncentracija padavina u zimskom i jesenskom periodu, ponegde jaki pljuskovi u proleće i snežne padavine u planinskim predelima. Prosečna temperatura je od 11-18°C, sa blagim zimama i toplim letima na primorju (9-16°C u januaru, 23-31°C u julu) i hladne zime i prohladna leta na planinama (-2-+4°C u januaru, 16-20°C u julu) .
Kiša ima mediteransku distribuciju po celom ostrvu, leti je kiša retka pojava, dok su ostala tri meseca vlažna. Međutim, leti se retke padavine mogu karakterisati kratkom, ali jakom grmljavinom, što može izazvati bujične poplave. Na klimu takođe u velikoj meri utiče blizina Đenovskog zaliva (barometarski nizak pritisak) i relativna blizina Atlantskog okeana. Nizak pritisak u jesen može izazvati formiranje takozvanih Medikana, ekstratropskih ciklona koji utiču na mediteranski basen. 2013. godine ostrvo je pogodilo nekoliko ciklona, uključujući ciklon Kleopatra, koji je izbacio 450 mm padavina u roku od sat i po. Pošto je Sardinija relativno velika i brdovita, vreme nije jednolično; istočni deo ostrva je sušniji, ali paradoksalno trpi najgore kišne oluje. Zapadna obala prima veću količinu padavina čak i na manjim nadmorskim visinama. Na primer Iglesias, nadmorska visina 200 m, prosečna godišnja količina padavina je 815 mm. Najsuvlji deo ostrva je obala zaliva Cagliari, sa manje od 450 mm padavina godišnje, minimum je u Capo Carbonari na krajnjem jugoistoku ostrva 381 mm. Najvlažniji je vrh planine Gennargentu sa skoro 1500 mm padavina godišnje. Prosek za celo ostrvo je oko 800 mm, što je više nego dovoljno za potrebe stanovništva i vegetacije. Maestral sa severozapada je dominantan vetar tokom cele godine, mada je najzastupljeniji tokom zime i proleća. Može da duva prilično jako, ali obično je suv i hladan.
Jezero Baratz
Nakon velikog plana pošumljavanja, Sardinija je postala italijanska regija sa najvećom površinom pod šumama. 12.132 km2 ili 50% ostrva je pod šumom. Sardinija je jedan od regiona u Italiji koji je tokom leta najviše pogođen šumskim požarima.
Regionalni pejzažni plan zabranjuje novogradnju na obali (osim u urbanim centrima), pored šuma, jezera ili drugih ekoloških ili kulturnih lokaliteta.
Zbog stalne izolacije Sardinije od kontinentalne Evrope čak i tokom niskog nivoa glacijalnog mora (kada je bila povezana sa Korzikom), Sardinija ima visok nivo endemizma, što se tiče flore i faune, uključujući insekte i pauke, kao i kopnene kičmenjake, sa endemskim vodozemcima (sa onima koji se nalaze na Korzici). Ti vodozemci su sardinski potočni daždevnjak, smeđi pećinski daždevnjak, carski pećinski daždevnjak, pećinski daždevnjaki Monte Albo, pećinski daždevnjaki Supramonte i sardinska drvena žaba (takođe pronađena na Korzici), a tusu i gušteri endemski za arhipelag.
Tokom kasnog pleistocena, Sardinija i Korzika su imale visoko endemsku faunu kopnenih sisara, od kojih je sve sada izumrlo, uključujući poljskog miša, voluharicu, rovicu, krticu, patuljastog mamuta, sardinska pika, psi veličine šakala, tri vrste vidre i jelen. Neke od ovih životinja su izumrle do početka holocena, pri čemu se pretpostavlja da su vrste jelena opstale do pre oko 7.600 godina, i rovke u neolit, dok se pretpostavlja da su sardinska pika, voluharica i poljski miš opstao do pre oko 3000-2000 godina. Sardinska pika posebno je istorijski bila bogata na ostrvu, a rani stanovnici su je koristili kao izvor hrane. Danas ostrvska fauna ima razne introdukovane vrste sisara, kao što je korzikanski jelen.
Ostrvo je naseljeno kopnenim kornjačama i morskim kornjačama.
Neke ptice grabljivice koje se mogu naći na ostrvu su beloglavi sup, obični mišar, suri orao, utina ili mala ušara, eja močvarica, sivi soko, osičar ili škanjac osaš, sardinski jastreb, mrki soko (Eleonorin soko), čije ime potiče od Eleonora Arborejske, narodne heroine Sardinije, stručnjaka za sokolarstvo. Stotine laguna i obalnih jezera koja su prošarana ostrvom dom su mnogih vrsta ptica močvarica, kao što je veliki flamingo.
Nasuprot tome, Sardiniji nedostaju mnoge vrste uobičajene na evropskom kontinentu, kao što su poskok, vuk, medved i mrmot.
Ostrvo se takođe dugo koristilo za ispašu stada autohtonih sardinskih ovaca. Sardinijski angloarapski konj je rasa koja je nastala na Sardiniji, gde se selektivno uzgaja više od sto godina.
Tri različite rase pasa su karakteristične za Sardiniju, jedna od njih je sardinski ovčar.
Oko 25% teritorije Sardinije je zaštićeno nacionalnim (3) i regionalnim (8) parkovima prirode.
Giara konji
Istorija
Sardinija je naseljena u praistoriji. U prelaznom razdoblju na ostrvu se razvila nuraška civilizacija.
Sardi su na ostrvu razvili tzv. civilizaciju nuragha. Danas se smatra da su nuraghi podignuti između 1500. i 600. godine p.n.e. To su građevine u obliku tornja s donjim poluprečnikom od 10-36 m, visoke 12-20 m. Zidovi su od grubog ili malo otesanog velikog kamenja složenog bez veziva te se donekle mogu usporediti sa kiklopskim zidovima Kretsko-mikenske kulture. Nuraghi imaju unutra više spratova odvojenih takozvanim lažnim svodovima (građenima od kamenova koji strše jedan nad drugim). U prizemlju se većinom nalazila cisterna. Još danas postoji na Sardiniji preko 7.000 nuragha.
Od IX veka p.n.e. obalna područja ostrva naseljavaju Feničani. 540. godine p.n.e. Sardinija pada pod vlast Kartaginjana. Pokušaji kolonizacije Grka nisu uspjeli. 238. godine p.n.e. Sardiniju zauzimaju Rimljani. Sardi se više godina bore protiv Rimljana i nastavljaju s otporom i nakon što je Sardinija 226. godine p.n.e. postala rimska provincija. Do velikih ustanaka došlo je 216. godine p.n.e, 177-176. godine p.n.e. i 126-122. godine p.n.e. Već tokom vladavine Kartagine poznata po poljoprivrednoj proizvodnji, Sardinija je važna žitnica Rima. Tokom građanskih ratova Sardinija se naizmenično nalazila u rukama Cezara, Oktavijana i Seksta Pompeja. U doba Carstva neko je vreme bila pod vlašću Senata, dok nije definitivno postala carska provincija.
Nuraghe
U V i VI veku n.e. njome vladaju Vandali. Nakon toga Sardinija potpada pod Vizantiju i ostaje pod njenom vlašću sve dok 1165. godine nije postala carski posed Pise. Od VIII do početka XI veka Sardinija je izložena najezdama Saracena. Ostrvo je u XI veku podeljeno na četiri oblasti, kojima upravljaju sudije (iudices), a sedišta su im Cagliari, Arborea, Logudoro i Gallura. Prevlast Pise nad Sardinijom u XI i XII veku osporava Genova, koja prevladava u drugoj polovini XIII veka. Papa Bonifacije VIII daje 1297. godine ostrvo u feud aragonskom kralju Jakovu II. Aragonska je dinastija tek u XIV veku utvrdila svoju vlast na Sardiniji nakon 70 godina ratovanja.
Zastava Sardinije
Sardinija se nalazi pod aragonskom odnosno kasnije španskom vlašću sve do Rata za špansku baštinu kada mirom u Utrechtu 1713. godine dolazi pod Austriju. Do tada je trpela zbog unutrašnjih sukoba. U vekovima pod španskom vlašću bila je pod dinastijama Trastamarom i Habsburgovcima. U XV i XVI veku trpela je zbog čestih upada tuniških i alžirskih gusara u savezu sa Osmanlijama i Francuzima. Bitka kod Lepanta 1571. godine olakšala je život Sardinijcima. Radi obrane od gusara, izgrađen je kompleks obalnih tvrđava. Londonskim sporazumom 1718. godine. Sardinija je pripala savojskom vojvodi Vittoriju Amadeu II, te 1720. godine postaje sastavni deo Sardinskog kraljevstva pod savojskom kućom. Tokom Francuske revolucije Francuzi su se u dva navrata pokušali iskrcati na ostrvo, ali su naišli na otpor stanovništva. Zbog feudalnog ugnjetavanja izbio je 1794-1796. godine ustanak, na čijem čelu je bio Gian Maria Angioj. Tokom Napoleonovih ratova 1802-1814. godine ostrvo kontrolisala engleska flota. 1835. godine ukinut je feudalizam; 1847. godine ostvarena je politička unija sa Pijemontom, te sardinski poslanici ulaze u Subalpinski parlament. Kada je pijemontsko-sardinski kralj Vittorio Emanuele II proglašen 1861. godine kraljem ujedinjene Italije i Sardinija postaje njenim sastavnim delom. 1948. godine Sardinija je postala autonomna pokrajina sa regionalnom skupštinom.
Stanovništvo
Prvi podatak o broju stanovnika sardinije je iz 1485. godine i glasi 157.578. Krajem XVII veka na ostrvu je bilo oko 260.000 stanovnika. Prvi popis nakon ujedinjenja Italije 1861. godine zabeležio je 609.000 stanovnika. Milion stanovnika je zabeleženo 1936. godine, a najveći broj stanovnika je bio 1991. godine – 1,648.000. Od tada, u poslednje tri decenije broj stanovnika polako, ali sigurno opada.
Ranija administrativna podela na osam provincija (gore) i sadašnja (dole)
Po poslednjim podacima, a oni se odnose na novembar 2023. godine broj stanovnika Sardinije (sa okolnim ostrvima) je 1,569.719. Na okolnim ostrvima živelo je oko 30.000 stanovnika, što znači da je realan broj stanovnika ostrva Sardinije oko 1,54 miliona, a gustina naseljenosti je samo 65 stanovnika/km2. Provincija Nuoro ima gustinu naseljenosti od svega 34 stanovnika/km2.
Sardinija je administrativno podeljena na pet provincija, koje su pak podeljene na 377 opština: Sassari (92 opštine, 473.162 stanovnika), Cagliari (17 opština, 418.694 stanovnika), Sud Sardegna (107 opština, 331.747 stanovnika), Nuoro (74 opštine, 196.979 stanovnika) i Oristano (87 opština, 149.137 stanovnika). Po podacima iz januara 2021. godine 10 najvećih gradova Sardinije su Cagliari (149.474), Sassari (124.111), Quartu Sant’Elena (67.823), Olbia (60.491), Alghero (42.295), Nuoro (34.536), Oristano (30.383), Selargius (28.631), Carbonia (26.472) i Assemini (26.121).
Oristano, spomenik Eleonori Arborejskoj, narodnoj heroini Sardinije
Prva pisana svedočanstva na Sardiniji datiraju iz feničansko-punskog perioda. Prema nekim tumačenjima, stari Sardinci su sačuvali predindoevropski jezik i običaje antičke Evrope bez značajnijih izmena. Prema nekim teorijama, sardinski ili protosardinski jezik bi bio sličan paleo-hispanskom baskijsko-iberijskom, dok bi prema drugima bio sličan etrurskom; još jedna hipoteza pretpostavlja da su na ostrvu postojale populacije koje su karakterisale i indoevropski i predindoevropski jezici.
Rimsko osvajanje Korzike i Sardinije, uključenih u određenu provinciju, označilo bi opadanje već postojećih autohtonih jezika u korist politički dominantnog, latinskog. Latinski bi zauzvrat bio zamenjen u zvaničnoj upotrebi samo grčkim tokom vizantijskog perioda, ali se vratio u modu u srednjovekovnoj varijanti kao "kulturni jezik", pored sardinskog, neo-latinskog jezika koji se koristi u raznim zvaničnim dokumentima. Drugi dokumenti su sastavljeni na više jezika, na latinskom i sardinskom, ili čak na toskanskom.
Osnivanje Kraljevine Sardinije dovelo je prvo do upotrebe katalonskog i španskog, koji su se zadržali do sredine XVIII veka, a potom i italijanskog, koji je prvi put uveden na ostrvo 1760. godine.
Sardinski jezik, koji se tradicionalno govori u velikom delu ostrva, konvencionalno je podeljen na varijante predstavljene sa dva osnovna i standardizovana ortografska modela:
- logudorski sardinski (sardu logudoresu) predstavlja centralno-severne varijante, koje su ostale sličnije latinskom po završecima i izgovoru i
- kampidanski sardinski (sardu campidanesu) predstavlja centralno-južne varijante, relativno inovativnije od klasičnog latinskog, ali i rasprostranjenije.
Zanimljivo je da su u Algheru govori katalonski jezik, a u severnom delu ostrva korzikanski dijalekti.
Meso, mlečni proizvodi, žitarice i povrće čine najosnovnije elemente tradicionalne sardinske ishrane, zajedno sa, u manjoj meri, morskim plodovima kao što su jastog, škampi, bottarga (presovani sušeni kavijar), lignje i tunjevina.
Prase i divlja svinja peku se na ražnju ili kuvaju u čorbi od pasulja i povrća, zgusnute hlebom. Koriste se biljke poput nane i mirte. Veliki deo sardinskog hleba se pravi suv, što se duže čuva od hleba sa visokom vlagom. Peče se i hleb koji se pravi samo od brašna i vode, prvobitno namenjen stočarima, ali se često servira kod kuće sa paradajzom, bosiljkom, origanom, belim lukom i jakim sirom. Tradicionalni sirevi su pecorino sardo, pecorino romano, casizolu, ricotta i casu martzu (značajan po tome što sadrži larve živih insekata).
Jedna od najpoznatijih namirnica je pane carasau, sardinijski somun, poznat po tankoj hrskavosti. Prvobitno je pravljenje ovog hleba bio težak proces za koji su za posao bile potrebne tri žene. Ovaj somun se uvek pravi ručno jer daje drugačiji ukus što se testo više radi. Nakon izrade testo se razvalja u veoma tanke krugove i stavlja u izuzetno zagrejanu kamenu rernu gde će testo naduvati u obliku lopte. Kada testo dostigne to stanje, onda se vadi iz rerne gde se zatim seče na dva tanka lista i slaže da bi se vratilo u rernu.
Alkoholna pića su mnoga autohtona vina kao što su Cannonau, Malvasia, Vernaccia, Vermentino, razni likeri poput Abbardente, Filu Ferru i Mirto. Pivo se najviše koristi od alkoholnih pića; Sardinija se može pohvaliti najvećom potrošnjom piva po glavi stanovnika u Italiji (dva puta većom od nacionalnog proseka). Birra Ichnusa je najkomercijalnije pivo koje se proizvodi na Sardiniji.
Stadion Unipol Domus (Cagliari)
Čini se da su fudbal i košarka najpopularniji sportovi na Sardiniji. Cagliari Calcio je u sezoni 1969/70 postao prvi klub iz južne Italije koji je osvojio titulu prvaka. Danas utakmice igra na Stadionu Unipol Domus. Znatno bolje rezultate ostvario je ženski fudbalski klub Torres Femminile, sedmostruku šampion Italije i osam puta pobednik kupa..
U košarci je poznat klub Dinamo Basket Sassari. Najbolje rezulate ostvario je 2014-15 godine kada je bio prvak, pobednik kupa i Superkupa Italije. 2019. godine osvojio je FIBA Kup (niži nivo takmičenja u odnosu na FIBA Ligu šampiona).
Možda čudni zvuči, ali Sardinija ima četiri skijališta u planinskom lancu Gennargentu. Opremljeni su školama skijanja, žičarama, ski liftovima i iznajmljivanjem ski opreme.
Privreda
Od italijanskih regiona koji se nalaze južno od Rima, privreda Sardinije je u najboljem stanju. Najveći ekonomski razvoj dogodio se u unutrašnjosti, u provincijama Cagliari i Sassari, koje je karakterisala određena količina preduzetništva. Prema Eurostatu, nominalni bruto domaći proizvod (BDP) 2014. godine iznosio je 33.356 miliona €, što je rezultiralo BDP po glavi stanovnika od 19.900 €, što je 72% proseka EU. Prihod po glavi stanovnika na Sardiniji je najviši u južnoj polovini Italije. Najnaseljeniji glavni gradovi provincije imaju veće prihode, pa je tako za Cagliari prihod po glavi stanovnika 27.545 €.
Privreda Sardinije je, međutim, ograničena visokim troškovima transporta robe i cenom električne energije, koja je dvostruko skuplja nego u kontinentalnim italijanskim regionima, a trostruko više od proseka EU. Sardinija je jedina italijanska regija koja proizvodi viškove električne energije, a izvozi struju na Korziku i italijansko kopno: 2009. godine je pušten u rad podmorski energetski kabl. On povezuje elektranu Fiume Santo, na Sardiniji, sa pretvaračkim stanicama u Latini, na italijanskom poluostrvu. SACOI je još jedan podmorski kabl za napajanje koji povezuje Sardiniju sa Italijom, prelazeći preko Korzike, još od 1965. godine.
Obnovljivi izvori energije su primetno uvećani poslednjih godina, uglavnom se koristi energija vetra, kojoj pogoduje vetrovita klima, ali i solarna energija i biogorivo, na bazi ulja jatrofe i ulja repice. Krajem 2009. godine na ostrvu je instalirano 586,8 MW snage vetra.
Mali terminali za tečni prirodni gas (LNG) i gasovod dužine 404 km pušteni su u rad 2018. godine. Oni će smanjiti trenutnu visoku cenu električne energije na ostrvu. Od 2021. godine, Sardinija ima kapacitete 2 GW termoelektrana, po 1 GW energije vetra i sunca i preko 450 MW hidroenergije.
Postoje šanse da Sardinija postane poreski raj jer je cela teritorija ostrva oslobođena carina, poreza na dodatu vrednost (PDV) i akciza na gorivo; od februara 2013. godine grad Portoscuso je postao prva zona slobodne trgovine.
Cala Goloritze
Na Sardiniji ima skoro četiri miliona ovaca, što je blizu polovine celokupnog fonda Italije. To čini ostrvo jednim od oblasti u svetu sa najvećom gustinom ovaca, zajedno sa nekim delovima Ujedinjenog Kraljevstva i Novog Zelanda (135 ovaca na svaki kvadratni kilometar u odnosu na 129 u Velikoj Britaniji i 116 na Novom Zelandu). Sardinija je hiljadama godina specijalizovana za uzgoj ovaca i, u manjoj meri, koza i goveda koje je manje produktivno za poljoprivredu u odnosu na korišćenje zemljišta. Verovatno je u uzgoju i posedovanju stoke ekonomska osnova rane protoistorijske i monumentalne sardinske civilizacije od neolita do gvozdenog doba.
Poljoprivreda je takođe igrala veoma važnu ulogu u ekonomskoj istoriji ostrva, posebno u velikoj ravnici Campidano, posebno pogodnoj za uzgoj pšenice. Zemljište Sardinije ima nedostatak vode, a ponekad je sa bočatom vodom i veoma malim prirodnim rezervama. Nedostatak vode je bio prvi problem sa kojim se suočila modernizacija sektora, izgradnjom velikog sistema akumulacija, koji danas sadrži blizu 2 milijarde m3 vode. Sardinijska poljoprivreda je sada povezana sa specifičnim proizvodima kao što su sir, vino, maslinovo ulje, artičoka, paradajz za sve veći izvoz proizvoda. Melioracije su pomogle u proširenju useva i uvođenju drugih, poput povrća i voća, pored istorijskih, maslina i grožđa koji su prisutni u brdskim predelima. U nizija Campidano proizvode se ovas, ječam i durum (tvrda pšenica), čiji je Sardinija jedan od najznačajnijih italijanskih proizvođača. Među povrćem, kao i artičokama, određenu težinu ima proizvodnja pomorandži, a pre reforme sektora šećera iz Evropske unije, uzgoj šećerne repe.
U šumama hrast plutnjak raste prirodno; Sardinija proizvodi oko 80% italijanske plute. Okrug plute, u severnom delu regiona Gallura, ima 130 kompanija. Svake godine na Sardiniji se izrezuje 20.000 tona plute, a 40% krajnjih proizvoda se izvozi.
Proizvodnja paradajza i agruma imaju određene težine. Sardinija je poznata i po proizvodnji pirinča, glavna polja se nalaze u ravnici Arborea.
Pored mesa, na Sardiniji se proizvodi i širok spektar sireva, a najvećim delom ga prave pastirske zadruge i mali pogoni. Sardinija takođe proizvodi većinu pecorino romana, neoriginalnog proizvoda ostrva, od kojih je većina tradicionalno upućena italijanskim prekomorskim zajednicama. Sardinija se može pohvaliti vekovima starom tradicijom uzgoja konja još od aragonske dominacije. Danas se ostrvo može pohvaliti najvećim brojem stada konja u Italiji.
Malo je ribolova (i nema prave pomorske tradicije), Portoscuso tunjevina se izvozi širom sveta, ali prvenstveno u Japan.
Nekada prosperitetna rudarska industrija je i dalje aktivna, iako je ograničena na ugalj, antimon, zlato, boksit, olovo i cink. Vađenje granita predstavlja jednu od najprofitabilnijih industrija u severnom delu ostrva. Granitni okrug Galura se sastoji od 260 kompanija koje rade u 60 kamenoloma, gde se vadi 75% italijanskog granita. Glavne grane industrije su hemijska, petrohemija, metalprerađivačka, proizvodnja cementa, farmaceutska, brodogradnja, izgradnja naftnih platformi, železnička industrija, vojna industrija i prehrambena industrija (rafinerije šećera, mlekara, fabrika ribe).
Na Sardiniji se nalazi DASS (Distretto Aerospaziale della Sardegna), konzorcijum kompanija, istraživačkih centara i univerziteta fokusiranih na vazduhoplovnu industriju i istraživanje.
Sardinija je uključena u industrijsku proizvodnju AIRPod-a, inovativnog automobila sa pogonom na komprimovani vazduh, pri čemu je prva fabrika izgrađena u Bolotani.
Zanatstvo proizvodi prostirke, nakit, tekstil, čipke, korpe i korale.
Zahvaljujući blagoj klimi, nezagađenim predelima, čistoći morskih voda, Sardinija svake godine privlači veliki broj turista (2007. godine turističko prisustvo je prvi put premašilo 10 miliona posetilaca). Sardinija je poznato svetsko letovalište, a što se razlikuje od drugih destinacija su njene plaže, duge i peskovite. Tirkizna boja mora, topla voda, puno sunca i prelepa priroda čine da su plaže Sardinije među najlepšima na svetu. Costa Smeralda (smaragdna obala), luksuzni deo Sardinije, poznat je po mondenskim letovalištima u kojima se odmara svetski džet-set. Ležaljke je nemoguće pronaći po ceni manjoj od 60 €.
Prve investicije i razvojni planovi datiraju iz 1948. godine. Prvi turistički bum nastao je između pedesetih i šezdesetih godina, posebno u Algheru i njegovoj Koralnoj rivijeri (Riviera del Corallo). Nekoliko godina kasnije “rođena” je Costa Smeralda.
Od devedesetih godina, sa širenjem niskotarifnih avio-kompanija, zavladao je fenomen kratkih putovanja tokom cele godine. Ovaj novi tip turizma je imao značajan razvoj na ostrvu, favorizujući diversifikaciju, desezonalizaciju i takođe obuhvata unutrašnje oblasti i kulturni turizam kao i konjički turizam, planinarenje, posmatranje ptica, jedrenje i slobodno penjanje.
Saobraćaj
Sardinija ima tri međunarodna aerodroma (Alghero-Fertilia/Riviera del Corallo, Olbia-Costa Smeralda i Cagliari-Elmas) povezana sa glavnim italijanskim gradovima i mnogim evropskim destinacijama, uglavnom u Ujedinjenom Kraljevstvu, Francuskoj, Španiji i Nemačkoj. Takođe ima i dva regionalna aerodroma (Oristano-Fenosu i Tortoli-Arbatax). Unutrašnje vazdušne veze između sardinijskih aerodroma ograničene su na dnevni let Cagliari - Olbia. Građani Sardinije imaju posebne pogodnosti prilikom kupovine avionskih karata za Rim i Milano (continuità territoriale), a nekoliko niskotarifnih avio kompanija posluje na ostrvu.
Air Italia (ranije poznata kao Meridiana) je bila avio-kompanija sa sedištem na aerodromu u Olbiji; osnovao ju je kao Alisardu 1963. godine Aga Kan IV. Razvoj Alisarde pratio je razvoj Costa Smeralde na severoistočnom delu ostrva, dobro poznatog mesta za odmor među milijarderima i filmskim glumcima širom sveta.
Aerodrom Cagliari - Elmas 2023. godine imao je 4,85 miliona putnika. Po podacima za 2019. godinu najviše putnika je bilo na letovima za dva aerodroma u Rimu (oko 1,170.000), za dva aerodroma u Milanu (oko 860.000), Bergamo (350.000), a preko 100.000 putnika je bilo na letovima za Pisu, Veronu, Bolonju i Napulj. U međunarodnom saobraćaju prednjačili su London (127.000), Madrid (76.000) i Barcelona (60.000).
Aerodrom Alghero-Fertilia/Riviera del Corallo imao je 2022. godine 1,5 milion putnika, od toga na letovima za Rim 320.000, Milano 270.000, Bologna i Bergamo po 110.000.
Aerodrom Olbia-Costa Smeralda imao je 2022. godine imao je 3,167.000 putnika. Za Milano je bilo 530.000 putnika, Rim 310.000, a na trećem mestu je Verona sa 100.000 putnika. Od međunarodnih letova za dva aerodroma u Parizu bilo je 130.000 putnika, za Minhen je još jedino bilo preko 100.000 putnika, a slede London, Amsterdam, Düsseldorf, Berlin, Frankfurt i Barcelona.
Terminal na aerodromu Olbia
Duž obala Sardinije nalazi se oko 40 turističkih luka.
Preko savremenih brodova i trajekata, Sardinija je povezana sa najvažnijim italijanskim lukama Tirenskog i Ligurskog mora, ali i sa Francuskom i Španijom. Luke polaska iz ostatka Italije su: Civitavecchia, Đenova, Livorno, Piombino, Napulj i Palermo. Luke koje povezuju sa Korzikom su: Ajaccio, Porto Vecchio, Bastija, Bonifacio i Propriano. Kontinentalna Francuska je povezana preko luka Tulon i Marsej, Španija preko luke Barselona. Luke dolaska su: Arbatax, Kaljari, Golfo Aranci, Olbia, Porto Torres i Santa Teresa Gallura. Brodarske kompanije koje pružaju usluge na ostrvu su: Tirrenia, Moby Lines, Corsica Ferries - Sardinia Ferries, Grandi Navi Veloci, Grimaldi Lines i francuski Corsica Linea i CMN.
Konačno, Caronte & Tourist i Delcomar povezuju Sardiniju sa ostrvima La Maddalena i San Pietro.
Od Sardinije do luka Napulj i Civitavecchia trajekt vozi 15 sati, a do luka Livorno i Đenova 11 sati. Do Korzike se stiže za 50 minuta, a do Barcelone za 13 sati (saobraća samo u glavnoj sezoni).
Sardinija je jedina italijanska provincija bez autoputeva, ali je putna mreža dobro razvijena sa sistemom brzih saobraćajnica bez naplate putarine. Putevi povezuju glavne gradove, aerodrome i morske luke; ograničenje brzine je 90 km/h/110 km/h. Glavni put na ostrvu je SS131 “Carlo Felice”, koji povezuje jug sa severom ostrva, prelazeći istorijske regione Porto Torres i Kaljari; deo je evropske rute E25. SS 131/DCN povezuje Oristano sa Olbijom, prelazeći zaleđem region Nuoro. Ostali putevi projektovani za saobraćaj velikog kapaciteta povezuju Sassari sa Algherom, Sassari sa Tempio Pausanijom, Sassari – Olbia, Kaljari – Tortoli, Kaljari – Iglesias, Nuoro – Lanusei. U toku su radovi na pretvaranju glavnih trasa u standarde autoputa, uz eliminaciju svih raskrsnica. Sekundarni kopneni i planinski putevi su uglavnom uski i sa mnogo krivina, tako da su ograničenja brzine veoma mala.
Autobusi javnog prevoza stižu do svakog grada i sela najmanje jednom dnevno; međutim, zbog male gustine naseljenosti, do najmanjih teritorija se može doći samo automobilom. Azienda Regionale Sarda Trasporti (ARST) je javna regionalna agencija za autobuski prevoz. Mreže gradskih autobusa opslužuju glavne gradove (Kaljari, Iglesias, Oristano, Alghero, Sassari, Nuoro, Carbonija i Olbia).
Na Sardiniji cirkuliše 1,3 miliona vozila, što je 613 na 1.000 stanovnika.
Železničku mrežu Sardinije razvio je krajem XIX veka velški inženjer Benjamin Piercy. Proteže se na oko 600 km i ograničena je na povezivanje glavnih gradova i luka.
Cela železnička mreža nije elektrificirana i sastoji se od običnih koloseka, sa glavnom sardinskom prugom Kaljari – Golfo Aranci i još tri pruge koje, odvajajući se od ove, omogućavaju da se stigne do Sassarija i Porta Torres na severu, preko čvora Ozieri-Chlivani i Iglesijasa i Carbonije na jugozapadu. Lokalne veze se obavljaju na četiri uskotračne pruge, kojima se dodaje isti broj (u dužini od oko 440 km) koji se koristi za turističku uslugu Trenino Verde (mali zeleni voz). Divljim delovima ostrva prolaze starinski vagoni i parne lokomotive. Oni omogućavaju putniku da ima slikovit pogled na ostrvo koji se ne može videti sa glavnih puteva.
Trenino Verde
Znamenitosti
Su Nuraxi je nuragijsko arheološko nalazište u Baruminiju i jednostavno znači “Nuraghe” na kampidanskom, južnoj varijanti sardinskog jezika. To jedina lokacija na Sardinija koja je upisana na listu Svetske kulturne baštine UNESCO.
Su Nuraxi je naselje koje se sastoji od Nuraghea iz XVII veka p.n.e, bastiona od četiri ugaone kule plus jedna centralna, i sela naseljenog od XIII do VI veka p.n.e, koje se razvilo oko Nuraghea. Naučnici ih smatraju najupečatljivijim izrazom nuragske civilizacije i uvršteni su na UNESCO-vu listu svetske baštine 1997. godine kao Su Nuraxi di Barumini.
Sardinija ima tri nacionalna parka i nekoliko regionalnih parkova, rezervata prirode i manjih oaza. Teritorija predstavlja važan resurs za Sardiniju. Sa okvirnim zakonom iz 1989. godine definisane su svrhe i metode za uspostavljanje i upravljanje prirodnim područjima koja se štite, kojima je identifikovano 8 regionalnih parkova, 60 zaštićenih područja, 24 spomenika prirode i 16 područja od relevantnog prirodoslovnog interesa. Ovim područjima se dodaju i oaze (zaštićeno područje)/WWF oaze, organizacija koja je već neko vreme aktivno prisutna na ostrvu.
Su Nuraxi zimi
U klasifikaciji kulturne zajednice najlepših sela u Italiji, Sardinija ima sedam sertifikovanih sela među najboljima u zemlji zbog očuvanje teritorije i umetničkog nasleđa, pored adekvatnih kulturnih poboljšanja: Atzara, Bosa, Castelsardo, Lollove, Posada, Sadali i Tempio Pausania.
Castelsardo
Ostrvo je podeljeno na nekoliko istorijskih regiona, bogatih istorijom i tradicijama, a ponekad i različitim jezicima. Evo najpoznatijih:
Jug
(Cagliaritano, Trexenta, Marmilla, Sarcidano, Sarrabus)
Kaljari je glavni i najveći grad na ostrvu. Ima drevno poreklo, jer su ga osnovali Feničani na prethodnim nuragskim lokalitetima. Kasnija okupacija Puna i Rimljana ostavila je mnoge arheološke nalaze, uključujući nekropolu Tuvixeddu i amfiteatar, koji je mogao da primi do 10.000 ljudi. Brojne obalske močvare okružuju grad, poput regionalnog parka Molentargius – Saline, koji se nalazi između urbanog područja i plaže Poetto. Ove močvare su veoma važne za reprodukciju vodenih ptica kao što je veliki flamingo.
U oblasti Sarrabus-Gerrei, plaže Costa Rei se prostiru do podnožja brda Capo Ferrato; Lonely Planet ih smatra među najlepšim na svetu, zajedno sa onima u Villasimiusu južnije. Jugozapadno od Kaljarija, glavna turistička odmarališta nalaze se u gradu Puli, gde se nalaze i ruševine drevnog grada Nore.
Područja Marmila i Sarcidano imaju nekoliko važnih arheoloških lokaliteta i pejzaža kao što je Giara di Gesturi. U Baruminiju se nalazi gore opisani Su Nuraxi, jedno od najposećenijih istorijskih mesta na ostrvu. Na teritoriji opštine Orroli nalaze se ruševine Nuraghe Arrubiu. Kroz ova područja i obližnji Trexento prolazi turistički voz Trenino Verde.
Kaljari
(Sulcis, Iglesiente, Monreale)
Jugozapadni deo Sardinije je region Sulcis. Krečnjačke litice rta Teulada nastale su pre 500 miliona godina i smatraju se među najstarijim stenama u Evropi. U blizini Carbonije nalazi se tvrđava Monte Sirai, svedočanstvo o feničansko-punskoj, a potom i rimskoj dominaciji nad regionom. Tu su ruševine Sulci, Bithije, Inosima i Pani-Lorige koje datiraju iz VIII veka p.n.e. Najpopularnija primorska odmarališta su Porto Pino (Sant’Anna Arresi) i Chia (Domus de Maria).
Iglesiente, nazvan po srednjovekovnom gradu Iglesiasu (koji je osnovao zloglasni grof Ugolino dela Gherardesca), bio je važan rudarski okrug; napušteni rudnici su primer rudarske arhitekture i industrijske arheologije. U opštini Fluminimaggiore nalazi se hram Antas, iz punskog rimskog doba.
Još jedno značajno mesto su peščane dine Piscinas (Arbus), na Costa Verdeu, gde zlatne peščane dine prodiru 3 km u unutrašnjost, formirajući minijaturnu pustinju. Dine su aktivne i pomera ih vetar. Uvijena kleka raste u pustinjskim graničnim oblastima, a mediteransko žbunje naseljavaju životinje među kojima je i sardinski jelen.
Chia
Centar
(Barbagia, Goceano, Baronie and Ogliastra)
Barbagia je region koji predstavlja srce Sardinije; okružuje masiv Gennargentu i visoravni Supramonte, lanac planina od granita, škriljaca i krečnjaka koji od unutrašnjih delova ostrva dopire do istočne obale i spušta se do mora. Grad Nuoro je glavni urbani centar, dok je Fonni centar zimskih sportova sa ski liftom do skijališta Monte Spada i Bruncu Spina.
Goceano, unutrašnja planinska teritorija, je pre svega poznat po zamku Burgos, jednom od mnogih srednjovekovnih zamkova na Sardiniji. Glavni urbani centri su Bono sa najopsežnijom šumom tise u Italiji Sos Nibberos, koja se smatra tradicionalnim glavnim gradom Goceana, Anela, najstarije selo Goceana sa Forest’Anelom u blizini za planinarski turizam i nekropole Sos Furrighesos, Benetutti, Burgos, Bultei, Nule, Esporlatu, Illorai i Bottidda.
Glavne turističke atrakcije priobalnog regiona Baronije su Orosei, Posada i Siniscola. U Ogliastri glavne turističke lokacije su Arbatax-Tortoli, Santa Maria Navarrese, Lotzorai, Bari Sardo i Cardedu.
(Sinis, Marghine, Montiferru, Planargia, Barigadu)
Taros su osnovali Feničani, ali na prethodnim nuragskim selima; bio je naseljen 1.800 godina pre nego što je napušten. Ruševine luke su impresivne, ali samo mali deo njenog stvarnog obima je iskopan. Na poluostrvu Sinis, gde su otkriveni Divovi Monte Prame, nalaze se peščane plaže kao što su Is Arutas i Mari Ermi.
Oristano je cvetao između 1100. i 1400. godine, tokom perioda Giudicato of Arborea. Unutar drevnih zidina ostala je kula San Cristofora ili Marijana II od Arboreje i prekoputa, Portixedda. Katedrala i crkve San Francesco i Santa Chiara nalaze se u istorijskom centru, u blizini trga Eleonora od Arboreje. Neposredno izvan Oristana, nalazi se jezerce Cabras i obližnja laguna Mistras, gde sezonski žive hiljade kormorana i flamingosa, kao i patke, liske, bele čaplje, sultanke i vlastelice.
Glavno turističko mesto Planargije je grad Bosa sa zamkom Seravalle. Marghine, čiji je glavni centar Macomer, jedna je od sardinijskih teritorija sa najvećom koncentracijom nuragskih nalazišta. U regionu Barigadu, jedno od najposećenijih lokaliteta su ruševine rimskih kupatila na teritoriji Fordongianusa (bivši Forum Traiani).
San Giovanni di Sinis
Sever
(Gallura)
Galura je teritorija koja zauzima ceo severoistočni deo Sardinije. To je planinski region, sa nekoliko ravnih područja (Olbijska ravnica) u kojima dominiraju uglačani granitni oblici i tamnozelena mediteranska makija. Monti je značajan centar, poznat po vinogradima i gde se proizvodi lokalno vino vermentino.
Na Costa Smeraldi, i južnije u Budoniju i San Teodoru, koncentrisan je veći deo turizma na ostrvu, ali postoje i potpuno divlje oblasti, kao što su ogromne teritorije Alà dei Sardi i Buddusò, do kojih je lako doći sa obale. Sve primorske opštine su renomirana turistička odmarališta, dok su opštine unutrašnjosti bogate dragocenim ostacima nuragske civilizacije, dolmenima, menhirima i svetim bunarima, kao i karakterističnim planinskim selima (kao što je Agius) i prirodnim obeležjima, uključujući drevnu maslinu Santu Baltolu u Lurasu.
San Teodoro, plaža Cala Brandinchi
(Algherese, Riviera del Corallo, Porto Torres, Golfo dell’Asinara, Romangia, Logudoro, Anglona, Meilogu)
Alghero i Riviera del Corallo, Porto Torres, Argentiera i Stintino su dobro poznate lokacije. Alghero, turistički orijentisan grad i katalonsko lingvističko ostrvo, ima brojne plaže i ogromno i raznoliko naturalističko nasleđe sa istorijskim centrom koji se može smatrati muzejom sam po sebi. Okolina je takođe bogata spomenicima i muzejima koji beleže njegovu istoriju. Teritorija Alghera poznata je po Rivieri del Corallo i Neptunovoj pećini. Obale oko Capo Caccia i njegove potopljene pećine su još jedno dobro poznato mesto.
Alghero
Dalje na severu su grad duhova Argentiera i lučki grad Porto Torres, sa ostrvom Asinara i njegovim nacionalnim parkom, važnim rimskim ostacima drevnog grada Turris Libisonis, bezbrojnim arheološkim nalazištima koja se nalaze na celoj njegovoj teritoriji, kao i veličanstvena bazilika San Gavino, bivša katedrala rimokatoličke nadbiskupije Sassari i jedna od prvih manifestacija romaničke arhitekture na Sardiniji. Obližnja plaža je Balai, a Stintino ima poznate plaže kao što je La Pelosa. Castelsardo ima srednjovekovni zamak, srednjovekovno selo i živopisne plaže Lu Bagnu. Ova oblast obuhvata mnoga druga zanimljiva mesta kao što su Sassari, drugi po veličini grad Sardinije, sa svojim istorijskim centrom, arheološkim nalazištima (kao što je megalitski oltar Monte d’Accoddi), Platamona, Sedini, Tergu i Valedoria.
U zaleđu Logudora, pored prednuragijskih i nuragijskih ostataka (uključujući Dolmen Sa Coveccada i nuraghe Santu Antine) postoje brojne romaničke crkve, kao što je bazilika Saccargia od Codrongianosa, podignuta u XI ili XII veku. u romaničko-pizanskom stilu, bazilika Sant’Antioco di Bisarcio u Ozijeriju i crkva Santa Maria del Regno od Ardara.
Neptunova pećina