Površina: 9,25 km2
Dužina obale: 23,6 km
Koeficijent razuđenosti: 2,27
Najviši vrh: Vrh (88 m)
Broj stanovnika: 65
Premuda, ostrvo sa istoimenim naseljem, nalazi se u severnodalmatinskom (zadarskom) arhipelagu. Locirana je južno od Lošinja i Ilovika (9,5 km), jugozapadno od Silbe (5,6 km) i severozapadno od ostrva Škarde (2 km), pa je tako najzapadnije ostrvo koje pripada zadarskom arhipelagu.
Ostrvo Premuda dugo je 9 km, a najveća širina je 1 km. Premuda ima dve luke, severnu Loza i južnu u kojoj je 2005. godine sagrađeno novo trajektno pristanište Krijal.
Premuda je izgrađena od krečnjaka, koji stvara blago uzdignuti greben sa najvišim usponom od 88 m (po zvaničnim podacima, po starim podacima 90 m). Brojne suve drage završavaju u moru malim potopljenim uvalama, od kojih su najveće Premuda i Zaporat na zaštićenoj jugozapadnoj obali.
Znatan deo ostrva, naročito južni i severni, pokriveni su makijom, niskom šumom i maslinjacima, koji se u poslednje vreme sve više uređuju. Osim malog izvora bočate vode u uvali Loza, Premuda nema drugih vrela ni površinskih tokova.
Naziv Pirotima na Peutingerovoj tabli i Pomodos kod Konstantina Porfirogeneta ukazuju da je ostrvo bilo davno naseljeno. Stari hrvatski naziv za ostrvo – Dlačnik – nestao je iz upotrebe.
Jedino naselje, Premuda, nalazi se u severnom delu ostrva na zaravnjenom uzvišenju. U njemu je 1961. živeo 231 stanovnik, a 40 godina kasnije svega 58. Međutim, po pravilu na ostrvu zimi bude do 100 stanovnika, dok se leti taj broj kreće oko 300. Stalni stanovnici su većinom penzioneri, dok se par mlađih osoba bavi ribarstvom, stočarstvom i turizmom. Na ostrvu tokom zime rade prodavnica, pošta i škola, a leti su otvoreni prodavnica u luci Krijal, tri restorana i kafić. Većina stanovnika Premude je otišla početkom XX veka “trbuhom za kruhom” u inostranstvo (uglavnom u SAD) ili u veće hrvatske gradove.
Premuda je povezana svakodnevnom brzom brodskom vezom sa Zadrom, a u zimskom periodu tri puta nedeljno i trajektom (leti svakodnevno). Na ostrvu postoji određeni broj apartmana i soba za iznajmljivanje, pa se broj turista iz godine u godinu povećava.
Premuda je atraktivna destinacija nautičarima i roniocima. U blizini Premude postoje brojne atraktivne lokacije za ronjenje kao što je popularna “katedrala” – sistem pećina, koja očarava svojom lepotom. Olupina broda “Szent Istvan” koja se nalazi na dubini od 66 m dostupna je samo najiskusnijim roniocima.
Istorija
O naseljenosti ostrva u praistoriji nema zasad pouzdanih podataka. Prvi pisani spomen je iz antičkoga doba, na tzv. Tabuli Peutingeriani iz III veka, na kojoj se ostrvo naziva Pamodos. Tokom rimske vladavine ostrvo je, kao i u razdoblju pre toga, bio u vlasništvu Zadra. O rimskoj prisutnosti na ostrvu govore ostaci kamenoloma. U VII veku ravenski Geograf spominje ostrvo pod nazivom Primodia. Ime je nesumnjivo dobilo prema latinskom primus = prvi, jer je prvo ostrvo na ulazu u zadarski kanal sa severozapadne strane. Od tog naziva je nastalo današnje ime ostrva.
Premudu spominje pod nazivom Pyrotima u X veku i Konstantin VII Porfirogenet. Iako on piše da je ostrvo nenaseljeno, mnogi autori smatraju da je i u to vreme bio naseljen, ali na njemu nije bilo kastruma, pa ga car i nije navodio kao naseljeno ostrvo.
Gotovo svi ostrvski toponimi, ne samo oni u unutrašnjosti nego i na obali, hrvatskoga su porekla, što govori da u doba doseljavanja Hrvata nije bilo značajnijeg romanskoga stanovništva od koga su mogli da preuzmu ranije nazive. Hrvati su ostrvu dali svoje ime, Dlačnik, Dlasnik (prema pretpostavkama lokalnog stanovništva, ovaj naziv potiče od izreke ‘kao na dlanu’, prvo ostrvo na ulazu u Zadarski kanal). Iako se taj naziv u dokumentima prvi put pominje 1567. godine, sigurno je nastao znatno ranije, tj. pre početka mletačke vladavine u Dalmaciji (1409. godine), kad je taj naziv zamenjen mletačkim nazivom Premuda. U narodnom govoru i u nekim glagoljskim dokumentima naziv Dlačnik zadržao se sve do početka XX veka.
Pod imenom Premuda ostrvo je zabeleženo već 1421. godine u zadarskom katastru.
U unutrašnjosti ostrva u blizini polja razvilo se naselje. Prema popisu iz 1527. godine Premuda je imala 110 stanovnika. Ostrvo je stalno spadalo pod zadarsku nadbiskupiju. Do 1659. godine župni centar bio je Silba, a tada Premuda postaje župa. Župa je kao i druge na zadarskom arhipelagu bila glagoljska. Od XVII veka do danas Premuda je dala 32 glagoljaša (sveštenici, koji su se u bogosluženju koristili glagoljicom i staroslovenskim jezikom.). U župnom uredu sačuvani su glagoljski kodeksi: Glagoljska matica venčanih (1656-1718), Glagoljska matica umrlih (1662-1718) i Glagoljska madrikula sv. Kirijaka (1697-1812) i 6 glagoljskih misala i brevijara. Danas se dokumenti verovatno nalaze u župnom uredu na Silbi.
Glagoljaši su odigrali veliku kulturnu i političku ulogu na ostrvu. Jedan od njih bio je Julije Smirčić, matičar u Novigradu i Premudi od 1868. do 1909. godine, a dobio je zbog uzornog rada i života odlikovanje Zlatni viteški krst.
Stanovništvo ostrva je bilo izloženo napadima turskih gusara od 1559. do 1685. godine, kada su ih odvodili u ropstvo. Na ostrvu je 1661. godine organizovana straža koja je obaveštavala o gusarskim napadima i pojavi neprijateljskih brodova (danas lokalitet Straža ili Šintinela prema italijanskom sentinela = straža). Postoji južno od luke Krijal lokalitet Belveder (prema italijanskom kula ili uzvisina sa koje se pruža lep pogled). Na tom je položaju verojatno bila ribarska straža za zaštitu od iznenadnih gusarskih napada. Tako je ostrvo 1608. godine imalo samo 26 stanovnika. Ovaj popis koji je dao napraviti zadarski gradski knez osim broja stanovnika navodi i prezimena koja su tada postojala u selu. To su: Barbić, Crvarić, Lovrović, Longin, Ricović, Jadrijević, Krpačić.
Od 1714-1718. godine osmansko gusarstvo je ponovno oživelo pa su sa 10 ulcinjskih fusta (brzih i laganih lađa) postali nadmoćni u zadarskom akvatoriju. U usmenom predanju na ostrvu se zadržalo sećanje na napade ulcinjskih gusara i odvođenje stanovništva u ropstvo.
I senjski gusari su u svojim pohodima dolazili do ostrva, gde su napadali i pljačkali mletačke brodove. Zbog tih napada na Premudi je podignuta kula izvidnica. Iako se u dokumentima spominje tek 1806. godina, sigurno je sagrađena ranije. 1926. godine sagrađena je zgrada zadružnog doma ispred župnoga dvora, na mjestu nekadašnjega kaštela, koji je tada srušen.
Novo stanovništvo se na Premudu doseljavalo u XVIII veku, najviše sa Oliba, gde su u XV veku došli iz Cetinske krajine, pa se broj stanovnika u naselju povećao. Tako je 1759. godine u naselju bilo 284 stanovnika. Iste je godine u naselju bilo 39 porodica, sposobnih za oranje 33, volova za oranje 55, krava i teladi 30, ovaca 660, tovarnih životinja 31, trabakula 3. Isti broj ovaca imali su tridesetih godina XX veka. Ovce su držali i na susednim ostrvcima, Školju, Kamenjaku, Masarinama, Hripi.
1760. godine Premuda je imala 322 stanovnika. Za vreme austrijske vlasti (od početka XIX veka do 1918. godine) se osnivaju kotari, a ostrvo spada u kotar Zadar, opštinu Silba. Danas Premuda administrativno pripada Gradu Zadru.
Rapalskim ugovorom iz 1920. godine Zadar je pripao Italiji, a zadarska ostrva, pa tako i Premuda, ujedinjeni su sa Kraljevinom SHS. Tako su ostali bez svoga vekovnog kulturnog i privrednog središta, a veze sa kvarnerskim ostrvima i Istrom (koji su takođe pripali Italiji) su otežane. Novom administrativnom podelom zbog gubitka Zadra osnovan je kotar u Preku (ostrvo Ugljan), pod koji su spadala sva zadarska ostrva. Opštinsko sedište za Premudu je i dalje bila Silba.
Privreda
Dominantne delatnosti stanovnika još u srednjem veku bile su poljoprivreda i stočarstvo. Osim toga stanovništvo se bavilo ribarstvom. U dokumentima se već 1501. godine spominje ribarstvo Premude zbog spora s Ižem oko ribarenja (dokument Processo, Župni ured Veli Iž). Stanovništvo se bavilo i vađenjem kamena, uglavnom za domaću upotrebu.
Iako o brodarstvu na ostrvu nema puno podataka, sigurno je da je razvijeno ribarstvo uslovilo i razvoj brodarstva i pomorstva. U XVIII veku se spominje sedam brodovlasnika, spominju se u crkvenim dokumentima. Prema usmeno predanju brodari su prevozili volove iz Dalmacije u Veneciju. Zbog važnosti pomorstva od 1877. godine do kraja XIX veka na Premudi je postojao i lučki ured.
Budući da poljoprivreda nije mogla prehraniti stanovništvo, na Premudi je vrlo rano započelo iseljavanje, uglavnom u Južnu i Severnu Ameriku. Krajem XIX veka dolazi do velike ekonomske krize. Vinogradarstvo koje se u prethodnim decenijama razvijalo propada zbog peronospore, ali i vinske klauzule – nove odredbe koja je dala pogodnosti Italiji za izvoz vina u Monarhiju.
Brodarstvo takođe stagnira pojavom parobroda. Stagniranjem privrednog razvoja ostrva nastavlja se talas iseljavanja. Danas su mnoge kuće zapuštene i ruševne, a za neke od njih stanovništvo ne zna ni kojoj su porodici pripadale. Iako se stanovništvo iseljava, naselje nije zaostajalo u razvoju. Već 1867. godine počela je da radi osnovna škola koju su vodili sveštenici. Pohađala su je u početku muška i ženska deca, a onda su žensku “oterali”, pa učili samo mušku.
Godine 1890. u selu je napravljena zgrada škole u blizini crkve sv. Jakova, krajem XIX otvorena je i čitaonica, dok je pošta je u naselju otvorena početkom XX veka.
Ostrvo je već 1900. godine imalo redovitu parobrodarsku vezu sa Zadrom i okolnim ostrvima. Krajem XIX veka podsticajem države počinju se više saditi masline i proizvoditi ulje. Takođe se razvija ribolov, naročito na malu plavu ribu, a radi bolje organizacije 1903. godine osnovana je ribarska zadruga, najstarija na zadarskim ostrvima, a četvrta zadruga na Jadranu. 1910. godine sagrađen je u naselju i Ribarski dom. Riba se prodavala u Zadru i prema Rijeci, a srdele su se prodavale čak i u Češkoj.
U naselju je početkom XX veka osnovana i Prerađivačko-potrošačka zadruga. 1926. godine ispred župnoga dvora sagrađen je Zadružni dom.
Nakon Drugoga svetskog rata ribarstvo stagnira. 1961. godine ribarska zadruga je ukinuta, a Potrošačka zadruga pripojena je zadruzi u Silbi, kasnije zadruzi “Zadranka”. Stanovništvo se postepeno iseljava, najviše u Zadar.
Stanovništvo
Najveći broj stanovnika na Premudi zabeležen je 1905. godine, kada ih je bilo 647. Od tada do danas broj stanovnika se stalno smanjivao. 1948. godine naselje (odnosno ostrvo) je imalo 320 stanovnika, 1971. 152, 1991. 78, a 2001. samo 58 stanovnika. Prema popisu iz 2011. i 2021. godine, broj stanovnika neznatno je povećan na 64, odnosno 65. Današnje stanovništvo je uglavnom starijeg doba.
Najveći broj Premujana živi u iseljeništvu, u Južnoj i Severnoj Americi, gde ih ima znatno više nego u Hrvatskoj, a ima ih i u Zadru, Zagrebu, Rijeci i Malom Lošinju.
Ronjenje
Szent Istvan
Ovo je najveći potopljeni brod na Jadranu. Potopljen je davne 1918. godine, desetak nautičkih milja udaljenosti od ostrva Premude i nije otvoren za turistička ronjenja. Čeličnu grdosiju dugu 152 m dodatno štite dubina od 66 m i nepristupačan položaj na otvorenom moru.
“Katedrala”
U uvali Široka, na dubini od 5,42 m nalazi se lokacija kupolastog oblika i brojnih procepa i pukotina kroz koje prodire sunčeva svetlost stvarajući jedinstven doživljaj igre svetla.
Hrid Masarine
Dubina 2,45 m, idealna kako za početnike tako i za napredne ronioce. Vidljivost je odlična, a riblji svet prebogat.
Hrid Bračić
Dubina 3,40 m – pogodna za početnike i napredne ronioce. Sa spoljne strane hridi dno se strmo obrušava u dubinu. Zid je predivan, mnoštvo riba pliva oko ronioca, a na donjem delu nalaze se ostaci antičkog broda.
Ostrvce Lutrošnjak
Dubina 5,45 m. Odlična vidljivost, zid počinje na desetak metara dubine i spušta se do 45 m dubine. Bogato je obrastao gorgonijama i sunđerima.
Brodar “Miatrade” sa katamaranom “Princ Zadra” održava liniju Olib – Silba – Premuda – Zadar.
Ponedeljkom, sredom i petkom polasci sa Premude za Zadar su u 6:15 h, utorkom, četvrtkom i subotom su u 7:45 h, a nedeljom u 17:50 h.
Polasci iz Zadra su ponedeljkom, utorkom, četvrtkom i subotom u 14 h, sredom u 11 h, petkom u 17 h, a nedeljom u 19:30 h. Vrema trajanja plovidbe između Premude i Zadra je 75 minuta. Cena prevoza je 7,03 €.
Stara trajektna luka Loza
Na Premudu se može stići trajektom iz Zadra i Malog Lošinja. Putovanje iz Zadra traje 4,5-5 sati, što je znatno je duže nego katamaranom. Glavni razloga je različita trasa. Katamaran saobraća direktno iz Zadra do Premude (i obrnuto), dok trajekt usput svraća na Ist, Olib i Silbu. Trajekt “Jadrolinije” saobraća svakoga dana na relaciji Zadar – Ist – Olib – Silba – Premuda – Mali Lošinj.
Polazak trajekta iz Zadra je u 9 h, a na Premudu stiže u 14 h (utorkom, sredom i nedeljom u 13:25 h). Povratak iz Malog Lošinja je u 16:30 h, na Premudu stiže u 18:10 h, a u Zadar u 23:15 h (utorkom i sredom u 22:45 h). U danima kada trajekt ne pristaje na ostrvo Ist, ranije stiže do krajnjeg odredišta.
U špicu sezone cena prevoza na relaciji Zadar – Premuda za putnike iznosi 5,18 €, a za vozila je 24,69 €.
Stara trajektna luka Loza, snimak iz vazduha
Po ostrvu nema gde mnogo da se vozi. Postoje samo putevi od stare i nove trajektne luke do naselja na zaravnjenom uzvišenju, odnosno manje od 2 km puteva. Pored toga postoji takođe 2 km zemljanih puteva, kao i staza dužine oko 6 km do južnog dela ostrva, odnosno uvale Dobra.
Automobila ima na Premudi, samo nešto ne vidim da imaju registarske tablice…
Ovde se neko očigledno našalio sa putokazima
A sa ovim putokazom nema šale! Da se ne zaluta i da se zna kojom brzinom je dozvoljeno voziti.
PLAŽE
Zad crikve
Najposjećenija plaža Premude je Zad crikve (trebalo bi da znači Iza crkve) na Krijalu.
Plaža je prepuna belih oblutaka i peska, savršena za porodice sa decom.
Akcija čišćenja plaže Zad crikve
Nova plaža
Na severozapadnoj obali ostrva, Nova plaža nikla je izgradnjom trajektne luke. Plaža blagog ulaska u more, prepuna oblutaka.
Na parapetu
Obožavaju je mladi. Stenovit ulazak u duboko more, idealna za skokove i morske užitke, dugo plivanje. Dubina 4-5 m, na dnu je beli smaragdni pesak. Nije poznato gde se nalazi ova plaža.
Dobra
Dobra je lepa mala uvala na južnom delu ostrva Premude.
Uvala na kraju ima lepu malu šljunkovitu plažu. Nažalost, na obali ima dosta đubreta koje more izbaci tokom zimskih meseci. Bilo bi dobro kada bi se u proleće organizovala akcija čišćenja plaže, kao što je to slučaj sa plažom Zad crikve.
Uvala je prilično mala i u principu ima mesta za sidrenje samo jednog broda. Dno je prekriveno posidonijom, tako da je potrebna posebna pažnja pri sidrenju. Pošto je zaliv vrlo uzak, najbolje je krmu vezati za obalu. Dubina vode kreće se od 2 do 10 m. Zaliv je zaštićen od svih vetrova, sem od južnih.
Čisto i tirkizno more idealno je za kupanje.
Premuda
Zaliv koji se zove kao i ostrvo, nalazi se na zapadnoj obali Premude dobru nautičku milju (1.853 m) južno od luke Krijal i sidrišta Mesarine. Dubina vode u zalivu je od 2 do 10 m. Dno je peskovito. Zaliv je dobro zaštićen praktično od svih vetrova. Od plaži nema podataka, vidi se sa slike postoji manja plaža.