Tirensko more (ital. Mare Tirreno, franc. Mer Tyrrhénienne) deo je Sredozemnog mora između Italije na severoistoku, ostrva Korzike i Sardinije na zapadu i Sicilije na jugu. Najveća dužina ovog mora je u pravcu severozapad-jugoistok i iznosi oko 700 km. Najveća širina je u pravcu istok-zapad i iznosi oko 620 km. Tirensko more je jedan od najdubljih basena u Sredozemnom moru.

Dno je u severnom delu pliće. Najveća dubina je 3.758 m i nalazi se na oko 45 km jugozapadno od ostrva Ponze. More je siromašno ostrvima. Najznačajnije ostrvske skupine su: Toskanski arhipelag (sa najvećim ostrvom Elbom), Pontinska ostrva, Liparska ili Eolska ostrva i Egadska ili Egadijska ostrva. Oko 65 km severozapadno od Palerma je usamljeno ostrvo Ustica.

Klima je sredozemna. Prosečna temperatura vazduha leti je od 23°C do 25°C, zimi oko 13°C. Oblačnost je relativno mala, padavine umerene sa maksimumom od septembra do maja. U severnom delu, od maja do avgusta, više od trećine svih vetrova su jugozapadnog i zapadnog smera, zimi su česti jugoistočni vetrovi s kišom, dok na jugu leti preovlađuju severozapadni i severoistočni, a zimi južni vetrovi. Prosečna temperatura površine mora najniža je u februaru i varira od 11°C do 14°C, a najviša u avgustu, od 23°C do 26°C.

Morske struje su pod uplivom opšteg sistema strujanja zapadnog basena Sredozemnog mora. Preovlađujuća istočna struja brzine 0,5 čvorova teče uz severnu obalu Sicilije i skreće na severozapadu duž Apeninskog poluostrva. Uz obalu Korzike nema izrazite redovne struje, dok u Bonifačovom prolazu istočna struja može da dosegne brzinu do 3,7 km/h. Amplituda morskih mena je neznatna (0,3 m).

Salinitet varira između 37‰ i 38‰ na površini, a do dubine od 1.500 m raste za oko 0,75‰. Prozirnost mora je u proseku 40-45 m. Ribarstvo je razvijeno; najviše se lovi plava riba i tuna. Glavne pomorske komunikacije tranzitnog karaktera su prolazi koji ga spajaju sa Sredozemnim morem, a luke sa međunarodnim saobraćajem su Napulj i Palermo. Pomorske baze su u Napulju, Palermu, Kaljariju i La Maddaleni. U Drugom svetskom ratu Tirensko more je bilo važno pomorsko ratište u vreme zauzimanja Sicilije u julu 1943. godine, naročito u savezničkim desantnim operacijama kod Salerna u septembru 1943. godine i Ancija u januaru 1944. godine.

Obale Tirenskog mora na Apeninskom poluostrvu su pretežno niske, peskovite i pretežno močvarne, sa brojnim plitkim zalivima; obala na Siciliji je dosta strma sem krajnjeg zapadnog dela; obala duž Sardinije je, sa malim izuzecima, tipičan primer rijaske obale. Granica Tirenskog mora na jugoistoku u Mesinskom tesnacu je linija koja spaja rt Paci (Capo Paci) i rt Peloro; granica mora na jugozapadu je linija između zapadnog kraja Sicilije i rta Teulada na Sardiniji; u Bonifačovom prolazu, linija koja spaja rt Testa na Sardiniji i rt Feno na Korzici i na severu granica Tirenskog mora je linija koja spaja rt Grosso na Korzici, ostrvo Tino, ostrvo Palmaria i rt San Pietro na obali Italije.

Tirensko more je sa Jonskim morem povezano Mesinskim moreuzom, a Korzikanskim kanalom sa Ligurskim.

Ime mora potiče od grčkog imena za Etrurce, koje prvi pominje Hesiod u VIII veku pre nove ere koji ih je opisao kao da žive u centralnoj Italiji zajedno sa Latinima. Etrurci su živeli duž obale moderne Toskane i severnog Lacija i nazivali su vodu “More Etruraca”.

U ovom poglavlju opisana su ostrvca i hridi koja se nalaze u jugoistočnom delu Tirenskog mora. Prvo opisano ostrvo administrativno pripada regionu Basilicata (glavni grad Potenza), a ostalih 14 se nalazi u regionu Calabria (glavni grad Catanzaro).

S A N T O   I A N N I

Santo Iani (ili Santo Janni) se nalazi u zalivu Policastro. Ostrvo je dobilo ime po drevnoj kapeli posvećenoj San Giovanniju, koja se nalazila u blizini njegovog najvišeg vrha.

Ostrvo se nalazi na oko 500 m od rta Ilicini u naselju Marina di Maratea. Ostrvo Santo Janni je dugačko 200 m, a na najširem mestu dostiže 80 m. Površina je nešto preko 1 ha. Najviši stenoviti ogranak uzdiže se do 18 m. Ostrvo Santo Janni, zajedno sa manjim ostrvom La Matrella i okolnim stenama, čini takozvani arhipelag Maratea.

U moru oko ostrva pronađene su stotine rimskih amfora i brodskih sidara. Brojne cisterne namenjene za proizvodnju garuma pronađene su i na stenovitim ograncima ostrva. Primerci su izloženi u muzeju podvodne arheologije u Palazzo De Lieto u Maratei.

Ali istorija ostrva je pre svega vezana za narodno predanje o prenošenju svetih moštiju iz San Biagija u Marateu. Upravo ih je na ovom mestu 732. godine posada broda koja je sa moštima svetitelja krenula ka Rimu, isporučila mošti stanovnicima Marateje.

Zbog velike izloženosti sunčevoj svetlosti, flora ostrva je veoma oskudna. Fauna je, međutim, zanimljivija. Na ostrvcu živi, ograničen na njegove stenovite gudure, neobičan zoološki fenomen, takozvani zmaj sa Santo Jannija (Drago do Santo Janni), smeđe-plavi gušter, podvrgnut posebnoj zaštiti.

GPS koordinate: 39°58′02″ N, 15°42′57″ E.

D I N O

Ostrvo Dino se nalazi pored jugozapadne obale Tirenskog mora, ispred naselja Praia a Mare u Kalabriji, tačnije ispred rta Capo dell’Arena južno od naselja.

Administrativno pripada Opštini Praia a Mare, provinciji Cosenza u regionu Kalabrija.

Naziv možda potiče od činjenice da je na ostrvu stajao hram (aedina) posvećen Veneri, ali je više prihvaćena hipoteza da naziv potiče iz grčke etimologije dina, što znači vrtlog ili oluja. U stvari, vode u blizini južnog kraja ostrva, zvanog Frontone, nekada su bile opasne za mornare u danima nemirnog mora.

Dužina ostrva je 1 km, a najveća širina je 440 m. Već iz ovih podataka se vidi da je nemoguće da je površina ostrva 50 ha, kako je navedeno na italijanskoj wikipediji. Merenjem na Google Earthu dolazi se do približne površine oko 33 ha. I sa ovim smanjenjem Dino je najveće ostrvo u ovom poglavlju, odnosno delu Tirenskog mora. Najviša tačka ostrva je 100 m. Na severnoj obali ostrva, ispred rta Capo dell’Arena, nalazi se malo pristanište odakle počinje put koji, u dužini od 1.300 m, koji vodi do vikendica koje se nalaze u gornjem delu ostrva.

Dino ima obale sa liticama visine preko 80 m, a druge prilično strme, u čijem podnožju je, ispod i iznad nivoa mora, erozija na krečnjačkim stenama je dovela do stvaranja brojnih pećina, kao što su “Monaco”, “Sardine” sa stalagmitima, “Cascate”, “Leone” i na kraju “Grotta Azzura” koja je najveća. Ali najzanimljivija pećina na ostrvu, iako dostupna samo stručnim roniocima, je “Gargiulo”, koja se otvara 18 m ispod površine mora i proteže se u dubinu ostrva na nekoliko desetina metara, potpuno potopljena, osim dva vazdušna džepa. Pristup delu pećine se takođe ne preporučuje roniocima, osim stručnim speleo roniocima.

Ostrvo je bilo svedok borbi i bitaka, gusarskih racija, napada i očajničke odbrane. Tu su se muslimanski brodovi zaustavljali u nekoliko navrata tokom svojih vojnih pohoda na Italiju: u IX, XV i XVI veku. U leto 1600. godine obalu su napali Turci, predvođeni Amuratom Raysom, koji je sa svojom vojskom jurišnika i svojim brodovima terorisao obale Napuljske kraljevine. Branioci su se učvrstili na ostrvu i pružili snažan otpor ali su nakon višednevnog napada svi zarobljeni i ubijeni. 1806. godine ostrvo je postalo baza operacija anglo-burbonske flote, po naređenju admirala Williama Sidneya Smitha, koji je pokušavao da se suprotstavi prodoru Napoleonove vojske u Kalabriju. 1812. godine Gioacchino Murat je ukinuo feudalizam. Kraljevska državna imovina je zatim uzela ostrvo od markiza od Aiete, pod čiju je jurisdikciju potpadalo, i dodelila ga opštini Aieta. Kasnije je ostrvo pripalo Burbonima, a 1815. Ferdinand I je dao Talleyrandu titulu “vojvode od Dina”. U blizini ostrva 1917. godine nemačka podmornica potopila je engleski parobrod “Umballa” koji je prevozio ječam. Posle tragedije koja je koštala gubitak petnaest ljudskih života, brodsko zvono je poklonjeno Svetištu Madonna della Grotta. 1928. godine ostrvo je postalo vlasništvo opštine Praia a Mare. 1956. godine ostrvo je dato pod koncesiju na 99 godina, a 1962. godine prodato je za 50 miliona lira kompaniji kojom je upravljao između ostalih i Gianni Agnelli sa ciljem da dovedu do međunarodnog turističkog razvoja čitavog područja. Na ostrvu je predviđena izgrađenost od 0,20, sa objektima visine 6,90 m. Izvršeno je deminiranje ostrva, a izgrađen je put od 1.700 m koji povezuje pristanište sa gornjim delom ostrva, gde su izgrađene vikendice. U donjem delu, kod Lavlje pećine, otvoreni su restorani. Vlasništvo nad ostrvom je potom prešlo na grupu preduzetnika koji su napustili imanje iz administrativnih razloga.

13. juna 2014. godine sud je poništio ugovor kojim je Gianni Anjeli kupio ostrvo za 50 miliona lira. 2019. godine, nakon kratkog perioda opštinskog upravljanja, ostrvo se vratilo u privatno vlasništvo preduzetnika iz Kampanije Domenica Palumba.

Pored vegetacije mediteranske makije, mogu se naći i brojne retke biljke kao što su patuljasta palma mala žumara (ili mediteranska lepezasta palma), izdvojena na nepristupačnim okomitim liticama na severu i severozapadu ostrva, i, posebno, endemski peršun, prisutan u nekim kolonijama na krečnjačkim stenama okrenutim prema severu i severoistoku. Na Dinu se posmatraju najbolje konstituisane populacije celog raspona peršuna. Ovo je verovatno zato što su mesta za peršun na Dinu teško dostupna i stoga ih ljudi malo ometaju. Naime, na Dinu se često primećuju grupe peršuna koje, napustivši svoje stenovito stanište, probijaju se kroz zeljastu vegetaciju, sve do crnike. Ovaj peršun se nalazi na listu ugroženih vrsta od strane Međunarodnod saveza za zaštitu prirode (IUCN). Zbog prisustva peršuna i drugih endemskih vrsta, ostrvo je Lokacija od interesa za zajednicu (SCI). Dino je u toku procesa osnivanja rezervata prirode.

Fauna ostrva Dino ima razne vrste ptica selica, galebove koji se gnezde na strmim liticama i ptice grabljivice. Populaciju upotpunjuju mali glodari i razne vrste gmizavaca i tek 2023. godine, zahvaljujući dvojici istraživača, uočeni su prvi primerci pegavih koza.

More je mnogo raznovrsnije. Spuštajući se u dubinu, prvo se nailazi na crneja, murine, hobotnice, a zatim između 20-30 m dubine nalaze se gorgonije koje prelaze jedan metar visine i prostiru se u livadama na nekoliko stotina metara. Na ovim dubinama žive brojni primerci škarpine i gofa.

Najbolja ruta za obilazak ostrva je pravac istok-severozapad i to najkasnije do 11 h. Prva pećina na koju se nailazi zove se “Monaco” (monah), a zatim sledi “Sardine” koja je tako nazvana zbog brojnih srdela koje se tu nalaze. Prošavši zabat, odnosno zapadni kraj ostrva, nailazi se na veliki ulaz u pećinu “Grotta del frontone”. Na pedesetak metara od nje je pećinu “Cascate” (vodopad), tako nazvanu zbog neprekidne buke koja stvara voda koja pada. Odmah zatim je ulaz u “Plavu pećinu”, najfascinantniju od svih, koja podseća na pećinu na Kapriju, ali je drugačija po bojama vode koje se kreću od plavozelene do bakarno zelene u kontrastu intenzivnim plavetnilom unutrašnjih ivica pećine. Nešto dalje, nakon što se prođe zgrada u obliku pečurke koja je nekada služila kao bar-restoran i diskoteka, nalazi se i “Lavlja pećina“, tako nazvana po steni koja je, uronjena u vodu, poprimila oblik lava koji čuči. Zahvaljujući programu “orijentisanih šetnji” koji je prvi put kreiran 2007. godine, jedno vreme je bilo moguće da se turistička ruta odvija i kopnenom trasom, preko orijentira koji su vodili turiste i razgledaju tvrđavu normanskog porekla koja se nalazi na zapadnom kraju ostrva.

Početkom devedesetih godina XX veka, na južnoj obali ostrva bio je aktivan mali turistički centar koji se sastojao od opremljenog lokala i šest duplih betonskih trula (tradicionalno kameno boravište kupastog krova). Međutim, zbog nekih administrativnih problema, turistički centar je zatvoren i danas je u propadanju. Sav glomazan nameštaj je napušten i delimično iništen, dok su manje predmete odneli kao “suvenire” brojni turisti koji su im neselektivno pristupali. Krov lokala se delimično urušio, a truli su i dalje u odličnom stanju, iako im je unutrašnjost opljačkana. Na ostrvu se u donjem delu kod trulija i nekadašnjeg bara nalazi i bazen koji je sada potpuno zapušten i ruiniran. Osnivanjem rezervata prirode ostrvo bi se sačuvalo od daljeg devastacije, povezanog sa eksploatacijom za elitnu izgradnju, i podstaklo bi oblike održivog turizma.

GPS koordinate: 39°52′26″ N, 15°46′30″ E.

C I R E L L A

Ostrvce Cirella se nalazi pored severozapadne obale Kalabije, naspram istoimenog naselja, tačnije zaseoka Diamante u provinciji Cosenza.

Od obale je udaljeno nešto preko 600 m. Dužina ovog ostrvca je 325 m, a najveća širina je 260 m. Već iz ovih podataka se vidi da je nemoguće da je površina ostrvca 12 ha, kako je navedeno na italijanskoj wikipediji. Merenjem na Google Earthu dolazi se do približne površine oko 6,2 ha. Najviša tačka ostrvca je na približno 40 m. Krečnjačke stene ostrva, podvrgnute eroziji mora, dovele su do stvaranja pećina i uvala. Flora je tipična mediteranska makija, obogaćen mlečikom i limunom.

Na vrhu ostrvca se nalaze ruševine vojnog utvrđenja, nazvanog Torre dell’Isola di Cirella, kvadratne osnove sa stranicama dužine oko 10 m i zidovima debelim tri ili četiri metra. Izgrađeno je 1562. godine da spreči napad turskih gusara na naselje Cirella.

Pretpostavlja se da more oko ostrva krije neke arheološke nalaze zbog otkrića amfora koje datiraju iz grčko-rimskog perioda.

Morsko dno na istočnoj strani ostrva je veoma bogato morskom vegetacijom (morska cvetnica ili posidonija), a takođe se nalaze i primerci periske, najveće školjke na Mediteranu.

U avgustu 2007. godine, nakon dojave turista, u moru blizu istočne obale ostrva pronađene su dve zaostale bombe iz Drugog svetskog rata, na samo nekoliko metara dubine. Nekoliko dana nakon izveštaja, pripadnici obalske straže su ih detonirali.

GPS koordinate: 39°41′56″ N, 15°48′06″ E.

S C O G L I   I S C A

Stene Isca su grupa stena u Kalabriji, u opštini Amantea.

Grupu, koja se nalazi na oko 700 m od obale, čine dve stene međusobno udaljene 120 m, koje predstavljaju ostatke antičkog rta. Manja, južna stena, zove se Isca Piccola, a veća, na severu, Isca Grande. Veća stena je dugačka 20 m, a manja 15 m.

U tom području postoje i druge potopljene stenske formacije, uključujući Secca della Limoncella, koja se nalazi oko milju od Isce i, u blizini naselja Amantea, na morskom dnu, na 16-22 m dubine, nalaze se tri potopljene stene, zvane Villagio dei saraghi.

Stene se pominju u Homerovoj “Odiseji”.

Područje Morskog parka, osnovanog Regionalnim zakonom, pada između opština Amantea i Belmonte Calabro, i prostire se na približno 69 ha.

Morsko dno, koje posećuju ljubitelji ronjenja, karakterišu ekstenzivne livade porosta sa visokim biodiverzitetom, važno mrestilište riba, takođe od ekonomskog značaja, i od suštinskog značaja za zaštitu obala od erozije, podvrgnute fenomenima regresije zbog znatnih naslaga ostataka morskog dna. Tu su i morske tratinčice, narandžaste madrepore, morski ježevi, spirografi, sunđeri.

Utvrđeno je prisustvo, do pre nekoliko godina nepoznatiho, značajnih kolonija korala sa lepezama gorgonija, crnog korala i lažnog crnog korala.

Pored prisustva uobičajene mediteranske faune – škarpine, orade, hobotnice, murine i velike kirnje, područje je tranzitno za delfine, dupine i morske kornjače vrste Caretta caretta.

Na Scogli di Isca zaustavljaju se galebovi, plisovke, a ponekad i čaplje.

GPS koordinate: 39°08′49″ N, 16°03′27″ E.

S C O G L I O   D E L L’ U V I O  

Scoglio dell’Ulivo se nalazi u Opštini Palmi, na lokalitetu Tonnara, u delu obale Costa Viola, provincija Reggio Calabria.

Reč je o malom stenovitom ostrvu koje se uzdiže nekoliko metara od obale, ali nije povezano sa njom. Na njenom vrhu je izrasla maslina, po čemu je i dobila ime. U lokalnom dijalektu poznata je po imenu Luvareddhra. Na drugoj obližnjoj steni takođe raste maslina i ova grupa stena se na kartama Vojno geografskog instituta Italije (IGM) naziva stenama Agliastro (od dijalekta Agghjastru, tj. “sa divljom maslinom”). Divlja maslina je prilično rasprostranjena u okolnom području. Starost stabla može se razumno odrediti na nekoliko vekova.

Stablo i sama biljka predstavljaju neku vrstu “spomenika prirode” koji je oduvek karakterisao stenu, čak joj je dao i ime. Biljka je prirodni “skulpturalni unikum”, sa igrom praznine i punoće, svetla i prozirnosti, formiran posebnim preplitanjem njenih grana, korena i istog stabla uvijenog i zaglađenog vremenom, ulepšanog materijalom koji je oblikovala priroda, vekovima neosporan, napravljen od vetra, soli, sunca i kiše.

31. decembra 1979. godine nekoliko stena je palo sa vrha, slomivši deo korena biljke.

Udruženje “Aura Loci” iz Palmija je 16. juna 2012. godine obezbedilo zaštitu stare biljke i zasadilo je izdanak iste vrste.

Čak i na steni koja se nalazi između kopna i pomenutog Scoglio dell’Ulivo, tokom XX veka, na vrhu je izraslo stablo masline. Starost (bolje reći mladost) ove biljke najbolje demonstriraju razglednice sa početka XX veka, na kojima je nema. U ovom periodu biljka je formirala stablo debljine oko jedne šestine u odnosu na poznatije i starije.

Scoglio dell’Ulivo je centralni motiv marke “Palmi”, izdate u okviru serije “Turizam” (14. izdanje). Marka je bila nominalne vrednosti 400 lira i imala je tiraž od 5 miliona primeraka.

GPS koordinate: 38°22′53″ N, 15°51′26″ E.