Površina: 15,06 km²

Dužina obale: 39,2 km

Koeficijent razuđenosti: 2,75

Najviši vrh: Kapić (134 m, po drugim podacima 131 m)

Broj stanovnika: 147

Žirje je najveće i najudaljenije ostrvo šibenskog arhipelaga. Nalazi se 22 km jugozapadno od  Šibenika.

Ostrvo se pruža u dinarskom smeru u dužini od 11,7 km, sa prosečnom širinom 1,2 km, a najvećom 2,5 km.

Ostrvo, pretežno sastavljeno od krečnjaka, reljefno je zanimljiva kompozicija na kojoj se uzdužno prostiru dva uzdignuta grebena, a između njih je plodno polje crvenice površine 108 ha (od ukupno 1506 ha kolika je površina celog ostrva). Speleološkom bogatstvu ostrva pridonosi osam prirodnih pećina i jama. Najviši vrh je Kapić, na kome je očuvan kružni bedem praistorijskog naselja. Na brdu Vela glava koji dominira Samogradskim vratima, južnim ulazom u Kornatska ostrva, postavljen je vidikovac sa identifikovanim tačkama u okolini.

Žirje nema površinskih tokova, a jedino tokom jakih kiša nastaju bujice. Na najnižem delu polja voda se zadržava skoro cele godine.

Na ostrvu je zabeležena 451 biljna vrsta od kojih se posebno ističu šest vrsta orhideja, mnoge lekovite i aromatične biljke. Biljni pokrivač sastoji se od makije, koja se zbog odsustva poljoprivrednih aktivnosti i dalje širi. Od poljoprivrednih kultura uglavnom se gaje vinova loza, masline, smokve, bademi i nešto voća (šljive). Oko ostrva su dobra lovišta ribe, jastoga i korala.

Žirje ima 29 uvala. Veće uvale na severnoj strani su Mikavica, Muna (u koju pristaje brod iz Šibenika, ali je dosta izložena buri), Koromašna i Japlenišće, a na južnoj Tratinska, Velika i Mala Nozdra, Kabal, Mala i Velika Stupica (smatra se jednim od najsigurnijih prirodno zaštićenih sidrišta na Jadranu). Razuđenu obalu dodatno krasi 17 okolnih manjih ostrva, grebena i hridi (Koromašna, Mikavica, Bakul, Škrovada, Škrovadica). Na ostrvu se nalaze i dve prevlake (tzv. tombolo): Kabal i Škrovadica.

Prevlaka (tombolo) Kabal

Kao i na svim ostrvima šibenskog arhipelaga, klimu Žirja karakterišu blage zime, topla leta i relativno mala kolebanja između najtoplijeg i najhladnijeg meseca. Prosečna godišnja temperatura vazduha je 15,6°C. Padavina koje se javljaju u obliku kiše, retko grada, a izuzetno snega, ima najviše u zimskoj polovini godine.

Postoje različita tumačenja porekla imena ostrva, ali je najverovatnije da potiče od reči žir, jer je ostrvo nekada bilo pokriveno gustom šumom mediteranskog hrasta sa plodovima žira.

Žirje je naseljeno još od praistorijskog doba, što potvrđuju ostaci gradinskoga naselja na bregu Kapić. Iz rimskog doba, kada se ostrvo spominje kao Surium, potiču ostaci arhitekture i delovi keramike iz II-I veka p.n.e. Na lokalitetima Gradina i Gustijerna nalazile su se kasnoantičke tvrđave, deo vizantijskog odbrambenog fortifikacijskog sistema koji je sagradio car Justinijan I Veliki (527–565) radi kontrole i osiguranja plovidbe. Ostaci utvrđenja se nalaze na Gradini iznad Velike Stupice.

Gradina

U srednjem veku Žirje se pominje kao insula Azuriorum ili Zuri. Hrvatski kralj Petar Krešimir IV poklonio je ostrvo 1059. godine benediktincima. Već 1298. godine Žirje ima 23 kuće sa 103 stanovnika, dakle koliko i danas! Bribirski knezovi (Šubići) dali su 1274. godine Žirje (i Murter) Zadranima, a 1323. godine vraćen je u granice Šibenika i od tada je stalno u okvirima šibenskog kotara. Tokom mletačke vladavine na Žirju su svoje posede i letnjikovce imale šibenske plemićke porodice. Za vreme trajanja kiparskog rata (1570-1573) Turci su opustošili ostrvo, opljačkali naselje i pobili mnoge Žirjane. U vreme francuske uprave (1806-1813), engleske pomorske snage blokirale su Šibenik sa mora. Tokom trajanja blokade više puta su posade pojedinih brodova od 1809-1813. godine dolazile u Žirje i od stanovnika oduzimale namirnice i ostale stvari potrebne za život. Žirje je oduvek igralo važnu ulogu u odbrani Šibenika sa mora i plovnih puteva tog dela Jadrana. Otkupom ostrva 1876. godine od njegovih feudalnih vlasnika ostrvljani su došli u posed zemljišta površine oko 6 km² koje ni do današnjeg dana nije podeljeno, pa se vodi sudski spor. U II svetskom ratu svaki meštanin je imao zadatak u osiguranju transporta kopno – Žirje – Vis, a o važnosti ostrva u tom ratu svedoči nekoliko podignutih spomenika. U noći 1-2. juna 1944. godine kod svetionika Blitvenice južno od Žirja jugoslovenski naoružani brod “Kornat” vodio je neravnopravnu borbu sa četiri nemačka torpedna čamca. Mada su bili ranjeni, članovi posade “Kornata” znatno su oštetili nemačke čamce, naneli im gubitke i naterali ih na povlačenje. U leto 1944. godine izvršena je evakuacija celokupnog neboračkog stanovništva Žirja u Italiju i na Sinaj. Nakon II svetskoga rata Žirje je bilo važno strateško uporište JNA.

Stanovnici Žirja od davnina su se bavili zemljoradnjom. Uz vinovu lozu, maslinu i smokvu, aktuelan je projekat spašavanja posebne vrste šljive zelenog ploda (zelena sliva, sitni ringlo, vrhunska konzumna vrsta). Važno mesto u privređivanju zauzima ribarstvo. Turizam je počeo relativno kasno da se razvija, iako se Žirje ističe raskošnom prirodom i zanimljivim kulturno-istorijskim spomenicima.

Naselje Žirje (vidi sliku) leži malo dalje od obale, na severoistočnom delu polja, odakle vodi put do uvale Muna. Poslednjih godina u uvalama Muna, Koromašna, kao i u Mikavici i Tratinskoj izgrađen je veći broj kuća. U XV veku Žirje je imalo oko 100 stanovnika, sredinom XIX veka 350, početkom XX veka 635, a uoči Drugog svetskog rata 725. Rekordan broj stanovnika zabeležio je popis 1921. godine (780). Do danas se taj broj pod uticajem snažne emigracije, posebno mlađeg dela populacije, smanjio deset puta. Postoji podatak da je u januaru 2007. godine na ostrvu živelo svega 17 stanovnika.

Na Žirju su registrovana četiri kulturna dobra. To su: župna crkva Sv. Marije (u starom delu koji danas služi kao apsida sagrađena 1480. godine), tvrđava iz VI veka na lokalitetu Gradina i druga na lokalitetu Gušterne (nije dovršena u gradnji, sačuvani su cisterna i perimetar tvrđave), obe trajno zaštićene 1977. godine pred početak arheoloških iskopavanja i bunja Stari stan sa pet prostorija, preventivno zaštićena 1998. godine (to je bila prva zaštita suhozida u Hrvatskoj).

U uvali Muna nalazi se Gospina crkvica, napuštena u XVIII veku, koju je prema predanju dao podići šibenski humanista J. Šižgorić. Na ostrvu se nalazila i crkva sv. Ivana (posvećena 1616. godine), kapela Sv. križa u Mikavici i manastir sv. Marije (porušen u prvoj polovini XIV veka).

U novije vreme otkriveno je i bogato podmorsko arheološko nalazište nedaleko od obale između uvala Mune i Koromašne. To je nalazište bogato amforama. Krajolik i stare kuće izgrađene u karakterističnom mediteranskom stilu toliko su živopisne da su i same spomenici koji svedoče o prošlom vremenu.

Saobraćaj

Žirje je sa kopnom tj. sa Šibenikom povezano trajektnom i subvencioniranom brzobrodskom linijom. Ukupno ima četiri polazaka dnevno. Za ostrvo vozi Jadrolinijin trajekt “Krčanka” koji na putu za Žirje pristaje i na ostrvu Kaprije, a dva puta nedeljno i u luci Zlarin.

Brzobrodska linija Šibenik – Kaprije – Žirje ima iz Šibenika za Žirje i obrnuto dva polaska dnevno. Polasci iz Šibenika su u 9 i 20 h, a iz Žirja su u 6:15 h (nedeljom u 7:15 h) i 12:50 h. Vožnja traje 70 minuta. Liniju održava brodar “Miatours”, a cena karte je 5,04 €. Ukoliko neko želi da se sa Žirja prebaci na Kaprije, karta košta 3,72 €.

Trajektna linija koja povezuje Žirje je Šibenik – Zlarin – Kaprije – Žirje. Svakoga dana ima dva polaska. Polasci iz Šibenika su u 11:30 i 16:30 h (nedeljom je ovaj polazak u 19:10 h), dolazi na Žirje u 13:10 h (utorkom i četvrtkom u 13:25 h), odnosno u 18:10 h (nedeljom u 20:35 h, ovaj trajekt ne staje usput). Polasci trajekta sa Žirja za Šibenik su u 14 i 20 h, sem nedeljom, kada su u 17 i 21 h. Liniju održava brodar “Jadrolinija”, a cena prevoza putnika je 4,11 €, dakle nešto je niža nego kada se prevozi katamaranom, mada nije velika razlika u dužini trajanja vožnje. Za prevoz vozila plaća se 23,36 €. Postoji i cena prevoza autobusa i iznosi 182,63 €.

Trajektna luka Muna

Trajekt za Žirje u poslednje dve godine, zbog nevremena (čitaj: jakog vetra), nije plovio više od osamdeset puta. Putnici za Žirje u tom slučaju se moraju iskrcati na ostrvu Kaprije i sačekati bolje vremenske uslove.

Na najudaljenijem naseljenom ostrvu šibenskog arhipelaga problem je u luci Muna, u kojoj snažni severni vetar dovodi u pitanje sigurnost pristajanja.

Postoji predlog o izgradnji alternativnog pristaništa u Koromašnjoj, uvali u kojoj, za razliku od glavne luke Muna, nema problema sa manevrisanjem trajekta po žestokoj buri ili tramuntani. Nije reč samo o zimsko-jesenskim (ne) odlascima na ostrvo. U pitanju je toliko važna sigurnost putnika. U sećanju starijih Žirjana i te kako živi kobna zima 1954. godine, kad se kod prebacivanja putnika sa “Jadrolinijinog” broda u vojni čamac utopilo četvoro ostrvljana.

U Koromašnjoj bi trebalo proširiti i produžiti bivši vojni mol i urediti prilaznu saobraćajnicu. Po približnoj računici, cela investicija, zajedno sa projektnom dokumentacijom, koštala bi oko šest miliona kuna (800.000 €).

Na Žirju postoji i solidna saobraćajna infrastruktura (asfaltirani putevi i makadam u dužini od 30 km), a pre nekoliko godina postavljena je i saobraćajna signalizacija. Pre početka akcije odvoženja iskorišćenih vozila 2003. godine na ostrvu su na svakog stanovnika dolazila tri automobila, u voznom stanju ili olupine.

Na Žirju postoji čak i državna cesta (put). Državna cesta D128 spaja uvalu Mikavicu i trajektno pristanište Žirje, a njena dužina je 5,04 km.

Putevi probijeni 1991-1992. godine (Kućišta – Obrnja) su jedini hrvatski putevi od županijskog značaja koji se nalaze u privatnom vlasništvu.

PLAŽE

Žirje je ostrvo bez značajnije plaže.

Niže je opisano nekoliko zaliva, koje posećuju nautičari.

Velika Stupica (Stupica Vela)

Već je gore rečeno da se Velika Stupica smatra se jednim od najsigurnijih prirodno zaštićenih sidrišta na Jadranu. Dužina zaliva je oko 1200 m. Od naselja Žirje i trajektne luke udaljene je preko tri kilometra, a put nije asfaltiran.

Stupica Vela se nalazi na jugozapadnoj obali ostrva. Zaliv je dobro zaštićen od svih vetrova, sem od jugozapadnih. U zalivu su postavljene bove za vezivanje plovila. Dubina mora se kreće od 2 do 40 m. Kada se u zaliv dolazi sa zapadne strane mora se obratiti pažnja na plićak između ostrvca Škrovada i Žirja, gde dubina pada na 3,5 m. Ukoliko se dolazi iz suprotnog smera, odnosno sa istoka, plićak Rasoha je između ostrvca Mazirina i Žirja, gde dubina pada na 4 m.

U zalivu radi restoran, a u jutarnjim i večernjim satima na brodove postoji mogućnost dostave hrane i vode na plovila.

Stupica Mala

Ukoliko se od Stupice Vele produži još dva kilometra istočno po zemljanom putu, stiže se do susednog zaliva Stupica Mala. Put je prohodan, na priloženoj slici lako je uočiti parkirana vozila.

Stupica Mala se takođe nalazi na jugozapadnoj obali ostrva. Zaliv je dobro zaštićen od svih vetrova, sem od južnih. U krajnjem severnom delu delimično je zaštićen od juga. Dubina mora se kreće od dva metra u krajnem severnom delu do 30 m u južnom delu. U zalivu su postavljene bove za vezivanje plovila. U zalivu nema restorana, a najbliži se nalazi u zalivu Stupica Vela, udaljen otprilike jednu nautičku milju prema zapadu. Ali zato u zalivu čamcem se svakodnevno na plovila dostavljaju svež hleb, voće, povrće i ostalo.

Kabal

Zaliv i sidrište Kabal je najjužniji zaliv na ostrvu Žirje. Do ovog zaliva ne postoji put.

Zaliv je zaštićen od svih vetrova, sem od južnih. Sidrenje je moguće na dubinama od 2 m na severu do 30 m u južnom delu zaliva. Dno je peskovito, ali je kod obale stenovito.

Prevlaka između zaliva Kabal i Stupica Mala ne štiti dovoljno od jakog zapadnog i severozapadnog vetra, koji prave jake talase. U jutarnjim satima na plovila je moguća ostava hleba, peciva i povrća.

Koromašna

Sidrište Koromašna se nalazi na severoistočnoj obali ostrva Žirje. Dubina mora u zalivu je između 2 i 15 m. Plovilo se može vezati ispred restorana “Koromašna”, a za goste restorana je besplatno.

Ukoliko se sidri u zalivu potreban je oprez, zbog podvodnog kabla. Zaliv je zaštićen od svih vetrova, sem od bure. Savet je da se u slučaju jake bure potraži drugi zaliv za sidrenje. Ovo je kontradiktorno sa gore rečenim da u Koromašni nema problema sa manevrisanjem u slučaju jake bure. Takođe u slučaju jake bure nije moguće vezati plovilo ispred restorana!

Mikavica

Luka Mikavica se nalazi na severnoj obali ostrva Žirje. Luka je dobro zaštićena od svih vetrova, sem od severnih. Za sidrenje plovila postoji betonski mol. U celom zalivu dubina mora je preko tri metra. Morsko dno je peskovito, a na pojedinim mestima obraslo morskom travom. Zaliv je nenaseljen, tako da je i u špicu sezone tipina i može se bez problema usidriti.

Iz ovog zaliva polazi državni put (cesta) D128 za naselje Žirje.

Tratinska

Sidrište Tratinska nalazi se na severozapadnoj obali ostrva Žirje. Zaliv je dobro zaštićen od svih vetrova, sem od južnih. Samo krajnji severni deo zaliva je zaštićen od jakog juga. U zalivu su postavljene bove. Morsko dno je peskovino. U neposrednoj blizini je konoba, koja se, naravno, zove “Tratinska”. Malo dalje se nalazi restoran – konoba “Julie”, koja nudi ribu i meso sa roštilja, rižoto, testeninu, lignje i jela ispod sača (odnosno kako kažu Dalmatinci peka) od teletine, jagnjetine, svinjetine ili hobotnicu.

Na obali se mogu videti ostaci magacina bivše JNA.

Do kuća u zalivu postoji asfaltni put, budući da se uvala Tratinska nalazi na putu koji spaja uvalu Mikavica i naselje Žirje. Udaljenost od naselja Žirje je oko tri kilometra, a od uvale Mikavica je oko 800 m.

Konoba “Tratinska”